Ένας για όλους και όλοι για έναν

Συναισθηματική επίγνωση - ενσυναίσθηση

Μαρία Χατζιδάκη

                   ΠΕ 70, Μ.Δ.Ε. στην Προϊστορική Αρχαιολογία

marchatzidaki@gmail.com

49ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα εργασία αφορά στο πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής που υλοποιήθηκε σε ένα τμήμα Β΄τάξης, αφού διαπιστώθηκε ότι εκδηλώνονταν συγκρουσιακές καταστάσεις που οφείλονταν σε αδυναμία διαχείρισης έντονων δυσάρεστων συναισθημάτων.

Ο σκοπός ήταν τα παιδιά να καταφέρουν να αντιληφθούν ότι οι πράξεις και η συμπεριφορά τους επηρεάζουν τα συναισθήματα των άλλων, να τροποποιήσουν αυτή τη συμπεριφορά ώστε να μη θίγουν με οποιοδήποτε τρόπο την προσωπικότητα κανενός και να αναπτύξουν πνεύμα συνεργασίας και ομαδικότητας.

Η επεξεργασία του θέματος έγινε με βιωματικές και παιγνιώδεις δραστηριότητες, ενώ ένας βασικός άξονας ήταν η σύνδεση με την τέχνη διαχρονικά και τη μυθολογία.

Έγινε σύνδεση με το αναλυτικό πρόγραμμα μέσω της Γλώσσας, της Μελέτης Περιβάλλοντος, της Αισθητικής και Φυσικής Αγωγής. Ένας σημαντικός σταθμός ήταν η επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Ο στόχος της επίσκεψης ήταν να κατανοήσουν τη διαφορετικότητα και να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους μέσα από μια εναλλακτική «ανάγνωση» των εκθεμάτων.

Ένας για όλους και όλοι για έναν from giorgoskou

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Συναισθηματική επίγνωση, ενσυναίσθηση, διαφορετικότητα, Μουσειακή Αγωγή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ένας για όλους και όλοι για έναν» - Συναισθηματική επίγνωση, ενσυναίσθηση υλοποιήθηκε από τη γράφουσα κατά το σχολικό έτος 2014 – 15 σε ένα τμήμα Β΄ τάξης του 49ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου.

Στην αρχή της σχολικής χρονιάς μετά από έλεγχο της δυναμικής της ομάδας και των σχέσεων μεταξύ των παιδιών διαπιστώθηκε η ανάγκη να υπάρξει μια παρέμβαση με σκοπό την ενίσχυση της αποδοχής και της συνεργασίας. Σε μια ηλικία όπου ο εγωκεντρισμός είναι ακόμη έντονος και τα όρια της επιθυμίας και του δικαιώματος δυσδιάκριτα και ασαφή για τα παιδιά είναι αναμενόμενο να υπάρχουν συγκρούσεις και να παρατηρούνται δυσλειτουργίες τόσο στη ροή της εκπαιδευτικής πράξης όσο και στις μεταξύ τους σχέσεις στον ελεύθερο χρόνο τους. Κρίθηκε επομένως απαραίτητο ένα πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής το οποίο θα βοηθούσε τα παιδιά να κατανοήσουν αρχικά τα δικά τους συναισθήματα, στη συνέχεια το πώς οι πράξεις και τα λόγια τους επιδρούν στο συναισθηματικό κόσμο των άλλων και την ανάγκη τροποποίησης της συμπεριφοράς τους ώστε να υπάρχει κλίμα χαράς, ηρεμίας και συνεργασίας.

Η διάρκεια του προγράμματος ήταν 42 ώρες, για τις οποίες αξιοποιήθηκε χρόνος που προβλέπεται για την Ευέλικτη Ζώνη. Επιπλέον εκτός από αυτές τις ώρες αξιοποιήθηκε και κάθε ευκαιρία στη διάρκεια άλλων μαθημάτων. Έγινε δηλαδή προσπάθεια να διαχυθεί μέσα σε κάθε δράση εκπαιδευτική ή ψυχαγωγική, ώστε να γίνει αντιληπτό ότι δεν πρόκειται για ξεχωριστό «μάθημα», αλλά ότι η κατανόηση των συναισθημάτων μας και η ενσυναίσθηση μας ακολουθεί σε κάθε στιγμή και η στάση μας διαμορφώνεται ανάλογα.

ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ

Ο βασικός σκοπός αυτού του προγράμματος ήταν να διαμορφωθεί κλίμα αλληλοσεβασμού των παιδιών μέσα και έξω από την τάξη και να καλλιεργηθεί ατμόσφαιρα ομαλής συνεργασίας μεταξύ τους.

Οι επιμέρους στόχοι:

• Να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους και να είναι σε θέση να τα διαχειρίζονται με εποικοδομητικό τρόπο.
• Να αντιληφθούν, να εκτιμήσουν και να αποδεχθούν τη διαφορετικότητα του κάθε ανθρώπου.
• Να αντιληφθούν ότι οι πράξεις και τα λόγια τους επηρεάζουν τους άλλους.
• Να έχουν σεβασμό στον εαυτό τους και τους άλλους.
• Να αποκτήσουν ενσυναίσθηση.
• Να αναπτύξουν πνεύμα συνεργασίας και ομαδικότητας.
• Να ενισχυθεί η αυτοεκτίμησή τους.
• Να γνωρίσουν και να εξοικειωθούν με έργα τέχνης και να αναγνωρίσουν μέσα σ’ αυτά το συναίσθημα.
• Να εκφράσουν τα δικά τους συναισθήματα μέσα από την τέχνη, τη μουσική και την κίνηση.
• Να βελτιώσουν και να εμπλουτίσουν τον προφορικό και γραπτό λόγο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΗΣ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Για την επεξεργασία του θέματος χρησιμοποιήθηκε η ομαδοσυνεργατική μέθοδος, η βιωματική μάθηση βασισμένη σε ενεργητικές και συμμετοχικές τεχνικές, ο καταιγισμός ιδεών, τα παιχνίδια ρόλων και η δραματοποίηση.

Ένα πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής είναι πάντα εξαιρετικής σημασίας γι’ αυτές τις ηλικίες και προσφέρει μια θαυμάσια ευκαιρία στον εκπαιδευτικό να βοηθήσει στην πορεία των παιδιών προς την ωριμότητα, όμως οι ανάγκες του συγκεκριμένου τμήματος ήταν ακόμη περισσότερο αυξημένες. Υπήρχαν συγκρούσεις και συχνοί διαπληκτισμοί, εγωκεντρισμός έντονος στην επικοινωνία μεταξύ των παιδιών ενώ μια συγκεκριμένη περίπτωση μαθητή χρειαζόταν ιδιαίτερη φροντίδα για ομαλή ένταξη στην ομάδα και κοινωνικοποίηση.

Έγινε σύνδεση με το αναλυτικό πρόγραμμα μέσω της Γλώσσας, της Μελέτης Περιβάλλοντος, της Αισθητικής και Φυσικής Αγωγής.  

Συγκεκριμένα στη Γλώσσα υπάρχει η ενότητα 16 με τίτλο «Νιώθω» και κύριο θέμα τη συναισθηματική επίγνωση.

Στη Μελέτη Περιβάλλοντος δόθηκαν οι κοινωνικές διαστάσεις του θέματος με αφορμή την ενότητα 5 «Οι ανάγκες και τα δικαιώματά μου».

Στην Αισθητική Αγωγή το θέμα συνδυάστηκε με την τέχνη, το θέατρο και το θεατρικό παιχνίδι, τη μουσική, την έκφραση μέσω της κίνησης και την κατασκευή εικαστικών έργων.

Στη Φυσική Αγωγή έπαιξαν παιχνίδια που ευνοούσαν τη συνεργασία και την αποδοχή.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Παιχνίδια γνωριμίας - επικοινωνίας

Αρχίσαμε παίζοντας διάφορα παιχνίδια γνωριμίας  και επικοινωνίας με σκοπό το «δέσιμο» της ομάδας και τη δημιουργία θετικού κλίματος, την καλλιέργεια αλληλεγγύης και εμπιστοσύνης.

«Ο μαγνήτης»

Χωρισμένα σε δυάδες στάθηκαν ο ένας απέναντι στον άλλο. Το χέρι του ενός, που υποτίθεται ότι είναι ο μαγνήτης, τοποθετείται σε σταθερή απόσταση περίπου 10 εκ. από το στήθος του άλλου. Καθώς κινείται ο μαγνήτης ελεύθερα, κινείται αντίστοιχα και το άλλο παιδί κρατώντας πάντα σταθερή την απόσταση. Μετά από συγκεκριμένο χρόνο αλλάζουν ρόλους.

«Τα αντικείμενα»

Τώρα κάνουμε ομάδες των τεσσάρων – πέντε ατόμων. Τοποθετούνται στο χώρο και μόλις ανακοινώσω ένα αντικείμενο (π.χ. σπίτι, τραπέζι, φωλιά πουλιού, αετός κ.λπ.) ή ένα γράμμα της αλφαβήτας προσπαθεί κάθε ομάδα να το φτιάξει με τα σώματα όλων των παιδιών.

Παραλλαγή: Κάθε ομάδα φτιάχνει ένα αντικείμενο και οι υπόλοιποι καλούμαστε να το μαντέψουμε.

«Το εκκρεμές»

Μεγαλώνουμε περισσότερο τις ομάδες, εννιά – δέκα άτομα στην καθεμιά.

Επιλέγεται με λάχνισμα ένα παιδί που θα είναι το εκκρεμές. Τα υπόλοιπα σχηματίζουν ένα κυκλικό «τοίχο». Το εκκρεμές στέκεται στη μέση. Με σταθερά τα πόδια στο έδαφος και το σώμα όσο μπορεί αλύγιστο κλείνει τα μάτια και αφήνεται να πέσει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ο τοίχος το συγκρατεί και με απαλό σπρώξιμο το επαναφέρει στην όρθια θέση. Μετά από συγκεκριμένο χρόνο αλλάζει το εκκρεμές και συνεχίζεται το παιχνίδι μέχρι να περάσουν όλα από αυτό το ρόλο.

Καταλήγοντας συντάξαμε το συμβόλαιο της τάξης, το οποίο ήταν μια συμφωνία που υποσχεθήκαμε όλοι να τηρούμε με ενθαρρυντικές  προτάσεις αντί για τους συνηθισμένους απαγορευτικούς κανόνες.

2. Γνωριμία με τα συναισθήματα

Ξεκινήσαμε από τη γλωσσική επεξεργασία του θέματος και την ενότητα 16 του βιβλίου. Δεν θα αναφερθούν εδώ αναλυτικά οι δραστηριότητες που ούτως ή άλλως προβλέπονται από το αναλυτικό πρόγραμμα και το ΔΕΠΠΣ.

Συμπληρωματικά έφτιαξαν το «Αλφαβητάρι των συναισθημάτων», κρυπτόλεξα, έγραψαν και εικονογράφησαν τις σχέσεις με τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Δόθηκε ένα φύλλο με τέσσερις κύκλους, τους οποίους μεταμόρφωσαν σε πρόσωπα με τα τέσσερα βασικά συναισθήματα (χαρά, θλίψη, θυμός, φόβος). Η οδηγία ήταν να φανταστούν ιστορίες με ανθρώπους σε αυτές τις καταστάσεις και να μετατρέψουν ανάλογα τους κύκλους.

Ακούμε μουσική και...:

...ζωγραφίζουμε το συναίσθημα που μας προκαλεί.

... κινούμαστε – χορεύουμε ανάλογα με το συναίσθημα που μας προκαλεί.

...γινόμαστε αγάλματα και δείχνουμε με τη στάση μας το συναίσθημα.

Μερικές από τις μουσικές συνθέσεις που ακούσαμε:

La vita e bella, Hakuna Matata, Το βαλς της Αμελί, Bιολιστής στη στέγη, μουσική από τις ταινίες Mary Poppins, Nemo και Η μελωδία της ευτυχίας, Το βαλς των χαμένων ονείρων, 5η Συμφωνία του Μπετόβεν, Can can του Offenbach.

3. Δραστηριότητες φιλαναγνωσίας

Το πρόγραμμα συνδέθηκε δημιουργικά και με άλλες δραστηριότητες που έγιναν τη χρονιά αυτή στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης, συγκεκριμένα με την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας. Επιλέγοντας κάποια από τα βιβλία που διαβάστηκαν εστιάσαμε στα συναισθήματα των ηρώων, πώς επηρεάζουν τόσο τη δική τους πραγματικότητα όσο και των προσώπων που συναναστρέφονται, στην αποδοχή της διαφορετικότητας και στη φιλία. Τα βιβλία που επιλέξαμε και οι δραστηριότητες που ακολούθησαν ήταν:

α) Λίνα Μουσιώνη, “Η μεγάλη περιπέτεια του Φι και του Λι”

Δραστηριότητα (εμπνευσμένη από τη συγγραφέα του βιβλίου): Σε θαλασσινά βότσαλα είχαν κολληθεί διάφορες εικόνες αντικειμένων. Κάθε παιδί δημιούργησε τη δική του ιστορία περιγράφοντας τα συναισθήματα των φανταστικών ή πραγματικών ηρώων του.

Καθόμαστε σε κύκλο. Ένα βότσαλο περνάει από χέρι σε χέρι υπό την υπόκρουση μουσικής. Όταν σταματήσει η μουσική, το παιδί που έχει στα χέρια του το βότσαλο ξεκινάει μια ιστορία. Συνεχίζει η μουσική και όταν σταματήσει ξανά, το επόμενο παιδί που έχει στα χέρια του το βότσαλο συνεχίζει την ιστορία κ.ο.κ. μέχρι να ολοκληρωθεί.

Δραματοποίηση των ιστοριών με έμφαση στο πώς εκφράζονται τα συναισθήματα στο πρόσωπο και με τη στάση του σώματος.

β) Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερύ, “Ο μικρός πρίγκιπας” (χαρά, λύπη, αποδοχή, αγάπη)

Εκτός από την ανάγνωση του βιβλίου, τα παιδιά είδαν το έργο του Σεντ-Εξυπερύ και σε θεατρική παράσταση που τα συγκίνησε και τα ευαισθητοποίησε ακόμη περισσότερο. Μετά από την ανάγνωση και την παράσταση και αφού έγινε συζήτηση για τα συναισθήματα του ήρωα και των άλλων προσώπων σε συγκεκριμένες καταστάσεις, δόθηκε μια εικόνα του μικρού πρίγκιπα χωρίς χαρακτηριστικά προσώπου και ζητήθηκε από τα παιδιά να τα ζωγραφίσουν και να γράψουν αυτό που νιώθει εκείνη τη στιγμή. Σε άλλο χαρτί ζωγράφισαν τη δική τους εικόνα του ήρωα μέσα σε μια κατάσταση που περίγραψαν.

γ) Λίνα Μουσιώνη, “Ο δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε” (διαφορετικότητα, θυμός, φόβος)

Αν και το βιβλίο έχει κύριο θέμα το χρόνο και τη διαχείρισή του, στην τάξη εστιάσαμε στο θέμα της διαφορετικότητας και τα συναισθήματα που γεννά στο ίδιο το άτομο, αλλά και σε όσους συναναστρέφεται. Ο δράκος Σερπαντίνος όχι μόνο δεν «μοιάζει» με τα άλλα πλάσματα του ζωικού βασιλείου, αλλά ούτε και με τους άλλους δράκους, καθώς είναι πορτοκαλί και όχι πράσινος. Στη συνέχεια οργανώσαμε μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, όπως περιγράφεται παρακάτω.

4. Επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Ένας σημαντικός σταθμός ήταν η επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Ο στόχος ήταν με μια εναλλακτική «ανάγνωση» των εκθεμάτων  να κατανοήσουν τη διαφορετικότητα, τα δυσάρεστα συναισθήματα που πηγάζουν από τη μη αποδοχή της και να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους. Η επίσκεψη εντάχθηκε στο πρόγραμμα, όμως ακολουθήθηκε η τριμερής πορεία (προετοιμασία πριν από την επίσκεψη – δραστηριότητες κατά τη διάρκεια – εμπεδωτικές, μεταγνωστικές δραστηριότητες μετά την επίσκεψη) που συνιστάται στα προγράμματα Μουσειακής Αγωγής (ενδεικτικά Ζαφειράκου, Α., 2000·  Κόκκινος, Γ.,  Ε. Αλεξάκη, Ε., 2002).

Στην τάξη:

Η επίσκεψη εντάχθηκε στο πρόγραμμα καθώς συνδέθηκε με προηγούμενες δραστηριότητες και συγκεκριμένα με δραστηριότητες φιλαναγνωσίας. Ξεκινώντας από το παραμύθι της Λίνας Μουσιώνη «Ο δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε» έγινε συζήτηση για τη διαφορετικότητα του ήρωα. Τα παιδιά έδωσαν προεκτάσεις στην ιστορία σκιαγραφώντας το συναισθηματικό ορίζοντα του Σερπαντίνου σε σχέση με τη διαφορετικότητά του. Λύπη, φόβος και θυμός ήταν τα κυρίαρχα συναισθήματα που εκφράστηκαν από τα παιδιά. Στη συνέχεια ερεύνησαν σε ομάδες και παρουσίασαν στην τάξη υβριδικά μυθολογικά πλάσματα. Διηγήθηκαν τις δικές τους εκδοχές για τα συναισθήματα που προκύπτουν από τη διαφορετικότητά τους και τον αγώνα για ίσα δικαιώματα στη ζωή.

Στο Μουσείο:

Αποφασίστηκε η επίσκεψη με βάση ένα σενάριο – επινοημένη ιστορία, σύμφωνα με το οποίο ο Σερπαντίνος θα συναντούσε τα μυθολογικά πλάσματα του Μουσείου για να πει το παράπονό του και να βρει λύσεις στα δυσάρεστα συναισθήματα που τον τυραννούσαν.

Ακολουθήσαμε την εξής διαδρομή: Σε ελεύθερο χώρο του Μουσείου τα παιδιά ηρεμούν, συγκεντρώνονται, θυμούνται τους κανόνες συμπεριφοράς και ξεκινούν να οδηγήσουν τον Σερπαντίνο.

Πρώτη στάση στην αίθουσα των μινωικών τοιχογραφιών, όπου εντοπίζουν τον γρύπα. Παρατηρούν και περιγράφουν τα χαρακτηριστικά του. Χωρισμένα σε ομάδες εντοπίζουν άλλες τοιχογραφίες με ζώα της στεριάς, της θάλασσας και του αέρα. Φαντάζονται ιστορίες για τα αμφίδρομα συναισθήματα ζώων και γρύπα και προβλήματα από τη συνύπαρξή τους.

Επειδή η προσωπική εξερεύνηση, ο «διάλογος» με τα εκθέματα και η απόλαυσή τους χωρίς καθοδήγηση έχουν τη δική τους αξία, γίνεται ολιγόλεπτο διάλειμμα γι’ αυτό το λόγο και τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να παρατηρήσουν, να ζωγραφίσουν ή να σημειώσουν σκέψεις και εικόνες από την αγαπημένη τους τοιχογραφία.

Ο γρύπας τούς κατευθύνει στη Σφίγγα που γνωρίζει το μυστικό της ευτυχίας και θα τους το αποκαλύψει αν λύσουν το αίνιγμά της. Πηγαίνουμε στην αίθουσα όπου βρίσκεται μια μικρή Σφίγγα (πήλινο, επίθετο κόσμημα σε παλαιοανακτορικό αγγείο από τα Μάλια) αφού πρώτα κάνουμε μια στάση στον Κέρβερο (μέρος του συμπλέγματος Περσεφόνης-Πλούτωνα από τη Γόρτυνα).

Όταν εντοπίσουν τη Σφίγγα, παίρνει κάθε ομάδα έναν φάκελο που περιέχει τα κομμάτια ενός παζλ. Η κατασκευή του παζλ αποκαλύπτει ένα έκθεμα, «ξεκλειδώνει» ένα μέρος του αινίγματος και τους χαρίζει μια “μαγική λέξη”. Μέσα από αυτή τη σύνδεση και αντιστοίχιση των εκθεμάτων με βασικές αξίες, όπως ο σεβασμός, η συνεργασία και η εμπιστοσύνη στην ομάδα “οπτικοποιήθηκε” και έγινε αντιληπτή και πιο έντονη η σημασία τους,.  Οι “μαγικές λέξεις”  ήταν:

Σεβασμός (έκθεμα: ζατρίκιο)

Συνεργασία (έκθεμα: χρυσό κόσμημα με μέλισσες)

Συντροφικότητα (έκθεμα: Το μωσαϊκό της πόλης)

Εμπιστοσύνη (έκθεμα: Τοιχογραφία με ταυροκαθάψια)

Δύναμη (έκθεμα: λίθινη κεφαλή σκήπτρου που αναπαριστά πάνθηρα)

Με την ολοκλήρωση και αυτής της αποστολής έχουν πάλι ένα ολιγόλεπτο διάλειμμα για προσωπική αναζήτηση.

Τέλος συγκεντρωνόμαστε στο χώρο όπου ξεκινήσαμε, κάθε ομάδα παρουσιάζει τη μαγική της λέξη, την τοποθετούν σε ταμπλό, όπου τελικά όλοι μαζί φτιάχνουν τη μεσοστιχίδα με τη λύση του αινίγματος και μαθαίνουν το μυστικό της Σφίγγας που είναι «αγάπη».

Στην τάξη μετά την επίσκεψη:

Σχεδίασαν σε χαρτί του μέτρου τον γρύπα που πετάει (αντιγραφή από ένα χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι, έκθεμα του Μουσείου) και παίρνει μαζί του ένα μπαλόνι. Έγραψαν σε χρωματιστά χαρτονάκια τον λόγο που τα κάνει να νιώθουν δυσάρεστα συναισθήματα. Τα κόλλησαν στο μπαλόνι και «άφησαν» τον γρύπα να τα πάρει ψηλά.

Φούσκωσαν μπαλόνια με τους φόβους, τις λύπες, τους θυμούς και τις απογοητεύσεις τους. Έγραψαν επίσης με μαρκαδόρο πάνω στα μπαλόνια. Κατόπιν τα έσκασαν με θόρυβο κι εξαφάνισαν όλα τα δυσάρεστα συναισθήματα.

Με τη δράση αυτή έγινε σύνδεση και με τη Μουσειακή Αγωγή. Ήταν πολύ σημαντική, καθώς όχι μόνο εξυπηρέτησε τους στόχους του προγράμματος, αλλά βοήθησε τα παιδιά να αποκτήσουν μια θετική εικόνα για ένα μουσείο που κατά τα λεγόμενά τους θεωρούσαν μέχρι τότε κουραστικό και βαρετό. Αυτή η αντίληψη ανατράπηκε, τα παιδιά γνώρισαν εκθέματα του μουσείου από τα προϊστορικά και τα ιστορικά χρόνια χωρίς κόπο και χωρίς να κάνουν μάθημα Ιστορίας. Το μουσείο έγινε γι’ αυτά ένας τόπος φιλικός και ευχάριστος, όχι απαραίτητα συνδεμένος με το μάθημα της Ιστορίας και τις «αναγκαστικές» (και συνήθως εφάπαξ) επισκέψεις. Τους δημιουργήθηκαν απορίες και προσδοκίες για μελλοντικές επισκέψεις. Αυτό είναι και το ζητούμενο στα προγράμματα Μουσειακής Αγωγής.

5. Συναισθήματα και τέχνη

Η τέχνη και το συναίσθημα είναι αλληλένδετα. Ο καλλιτέχνης εκφράζεται μέσα από το έργο του, όμως και ο θεατής ανακαλύπτει μέσα σ’ αυτό το δικό του συναίσθημα. Με τα έργα ζωγραφικής που εικονίζουν πρόσωπα τα παιδιά μπορούν να «αναγνώσουν» τα συναισθήματα, αλλά και να εκφράσουν τα δικά τους. Παράλληλα είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να πλησιάσουν την τέχνη και να την αγαπήσουν.

Έργα ζωγραφικής κυρίως ευρωπαϊκής των νεότερων χρόνων έχουν χρησιμοποιηθεί σε πολλά σχέδια εργασίας που αφορούν στη συναισθηματική αγωγή. Στην παρούσα εργασία διευρύναμε το πεδίο τόσο όσον αφορά στο είδος της τέχνης όσο και χρονολογικά. Αξιοποιήθηκαν έργα από την αρχαία Αίγυπτο (τοιχογραφίες με σκηνές αγροτικής και οικογενειακής ζωής) και το προϊστορικό Αιγαίο (τοιχογραφίες: «Ψαράς» και «Κροκοσυλλέκτριες» από το Ακρωτήρι, «Ταυροκαθάψια» από την Κνωσό και μινωικό ειδώλιο από το Δικταίο άντρο) και έργα αρχαίας ελληνικής γλυπτικής (κούροι και κόρες αρχαϊκής εποχής, ζωφόρος Παρθενώνα, ο Έφηβος των Αντικυθήρων, ο «Νέος με τήβεννο» από την Ιεράπετρα) και αγγειογραφίας (αττικός χους όπου εικονίζεται ένας πατέρας να βάζει το παιδί του στην κούνια, «κύλικα του Δούρι» με σκηνή σχολείου).

Έργα ζωγραφικής: «Mona Lisa» του Leonardo Da Vinci, «Κορίτσι με μαργαριταρένιο σκουλαρίκι» του Jan Vermeer, η Σίβυλλα των Δελφών του Michelangelo από την Capella Sixtina, «Κορίτσι με περιστέρι» του Picasso, «Το ψάθινο καπέλο» του Νικολάου Λύτρα, «Η Ψυχή στον κήπο του Έρωτα» του J.W. Waterhouse,  «Αυτοπροσωπογραφία» του Renoir, «Το χτένισμα της εγγονής» του Γ. Ιακωβίδη.

Κάποια από τα έργα αυτά είχαν τυπωθεί και πλαστικοποιηθεί και τα υπόλοιπα παρουσιάστηκαν με προβολέα. Κολλήσαμε σε πίνακα τα τυπωμένα έργα. Ζητήθηκε από τα παιδιά να φανταστούν τι νιώθουν τα πρόσωπα σε αυτά τα έργα τέχνης συζητώντας τις εκφράσεις τους και τη στάση του σώματος σε σχέση με το περιβάλλον που βρίσκονται και το τι κάνουν, όπως επίσης και τα χρώματα και το ρόλο τους στα έργα ζωγραφικής. Τους δόθηκαν καρτέλες όπου έγραψαν το συναίσθημα και το κόλλησαν στο αντίστοιχο έργο.

Προσπάθησαν να μιμηθούν με παντομίμα τις σκηνές που έβλεπαν και να φανταστούν και τη συνέχεια. Τους δόθηκε ένα σκίτσο της Mona Lisa χωρίς χαρακτηριστικά προσώπου και τους ζητήθηκε να τα συμπληρώσουν εκείνα αντικαθιστώντας το αινιγματικό χαμόγελο με ένα πιο ευδιάκριτο συναίσθημα (πρβλ. Δραστηριότητα με Μικρό Πρίγκιπα). Κατόπιν ζωγράφισαν τα δικά τους έργα.

6. Διαχείριση έντονων δυσάρεστων συναισθημάτων

Τα παιδιά έχουν εξοικειωθεί πλέον και αναγνωρίζουν τα βασικά συναισθήματα (χαρά, λύπη, φόβος, θυμός) και άλλες συναισθηματικές καταστάσεις. Όμως βασική επιδίωξη του προγράμματος είναι και ο έλεγχος των δυσάρεστων συναισθημάτων για να αποφεύγονται οι αντανακλαστικές αντιδράσεις των παιδιών και οι συγκρούσεις.

Θυμός: Προϋπόθεση όπως ειπώθηκε πιο πριν είναι να αναγνωρίζουν πότε είναι θυμωμένα «διαβάζοντας» τις ενδείξεις του θυμού στο σώμα και τη συμπεριφορά τους. Συνήθως τα παιδιά αντιδρούν αυτόματα μ’ ένα μηχανισμό δράσης – αντίδρασης χωρίς να δίνουν στον εαυτό τους την ευκαιρία να επεξεργαστεί το συναίσθημα. Αυτό έχει απρόβλεπτες και ανεπιθύμητες συνέπειες. Έγινε επομένως προσπάθεια να ευαισθητοποιηθούν και να είναι περισσότερο παρατηρητικά στο τι τους συμβαίνει. Π.χ. Ο δράκος Σερπαντίνος έβγαζε φωτιές από το στόμα και καπνούς από τα αυτιά, εμείς πώς είμαστε και τι μας συμβαίνει όταν θυμώνουμε; (Μίλησαν με συγκεκριμένα περιστατικά και καταστάσεις και τα ζωγράφισαν.) Τι κάνουμε συνήθως, πώς αντιδρούμε; Τι μπορεί να συμβεί; Μας αρέσει; Πώς θα θέλαμε να γίνουν τα πράγματα; Τι μπορούμε να κάνουμε για να αποφύγουμε τα δυσάρεστα; Το τελευταίο ερώτημα μας οδήγησε στην παρουσίαση και εξάσκηση στη γνωστή τεχνική της χελώνας:      α) Σταματώ β) Μαζεύομαι στο «καβούκι» μου και παίρνω τρεις βαθιές ανάσες γ) Μετρώ ως το 10 δ) Σκέφτομαι, βρίσκω τη λύση.

Φόβος: Επειδή πρόκειται για ένα συναίσθημα καθοριστικής σημασίας για την ασφάλεια του ανθρώπου, σημαντικό είναι να καταφέρουν τα παιδιά να μην παρασύρονται απ’ αυτό και να το εκλογικεύουν. Να μάθουν να «μην φοβούνται το φόβο». Μιλήσαμε αρχικά για φόβους που μας προστατεύουν από κινδύνους και τους ξεχωρίσαμε από τους φόβους που δεν χρησιμεύουν σε τίποτα, αντίθετα μας δυσκολεύουν τη ζωή. Έγινε γραπτή ομαδοποίηση. Η συνέχεια συνδέθηκε με το τρίτο στάδιο της επίσκεψης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Ενδεικτικά μερικοί από τους φόβους που έγραψαν για να πετάξουν μαζί με τον γρύπα:

Φοβάμαι όταν βλέπω κακά όνειρα.

Φοβάμαι τις μέλισσες.

Φοβάμαι όταν γίνεται σεισμός.

Όταν φεύγουν οι γονείς μου νιώθω πολύ φόβο.

Φοβάμαι όταν στο σπίτι μας γίνεται διακοπή ρεύματος.

Φοβάμαι τους μεγάλους και άγριους σκύλους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Αν και είναι πολύ δύσκολη η αξιολόγηση ενός τέτοιου προγράμματος και απαιτεί ενίσχυση και παρατήρηση των συμπεριφορών σε βάθος χρόνου, βραχυπρόθεσμα υπήρξε μεγάλη ανταπόκριση των παιδιών. Έδειξαν από την αρχή μεγάλο ενδιαφέρον για τις δραστηριότητες.  Ευχάριστες και παιγνιώδεις με έμφαση στη βιωματική και κιναισθητική προσέγγιση του θέματος ήταν ελκυστικές γι’ αυτά και ζητούσαν συχνά την επανάληψή τους.

Μπόρεσαν να αναγνωρίσουν τα συναισθήματά τους και τις αιτίες που τα προκαλούν. Να μπαίνουν στη θέση του άλλου και να αντιλαμβάνονται πότε η συμπεριφορά τους τον φέρνει σε δύσκολη θέση.  Μέσα από απλές τεχνικές να διαχειρίζονται συναισθήματα και συμπεριφορές με περισσότερη αυτογνωσία και κατανόηση στη διαφορετικότητα. Έτσι  στην καθημερινότητά τους βελτιώθηκαν οι σχέσεις μεταξύ τους και απέκτησαν μεγαλύτερη αυτοκυριαρχία με αποτέλεσμα τη μείωση των συγκρούσεων και των δύσκολων καταστάσεων.

Παράλληλα είχαν την ευκαιρία να πλησιάσουν και να εκτιμήσουν την τέχνη και τη λογοτεχνία και να εκφραστούν και αυτά εικαστικά και κινητικά. Η μουσειακή εμπειρία στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου (που συνήθως δεν εντάσσεται στο πρόγραμμα της Β’ τάξης) τα έφερε σε επαφή με αρχαία αντικείμενα και έργα τέχνης κάνοντάς τα προσιτά και οικεία.

Οι δεξιότητες που αναπτύχθηκαν όπως και η απόκτηση των καλών συνηθειών της φιλαναγνωσίας και της αισθητικής απόλαυσης της τέχνης θα πρέπει να ενισχυθούν και αργότερα και να γίνουν έτσι αξίες και στάση ζωής.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΔΕΠΠΣ (2003). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ανακτήθηκε στις 2 Μαρτίου 2015 από http://www.pi-schools.gr/programs/depps/

Ζαφειράκου, Α. (επιμ.), (2000). Μουσεία και Σχολεία. Διάλογος και συνεργασίες, αναπαραστάσεις και πρακτικές. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός

Κόκκινος, Γ., Αλεξάκη, Ε., (επιμ.), (2002). Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μουσειακή αγωγή. Αθήνα: Μεταίχμιο

Χατζηχρήστου, Χ. (επιμ.), (2011). Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο - Για την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Γ', Δ', Ε', ΣΤ' Δημοτικού). Αθήνα: Τυπωθήτω

Παιδικά βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν στο πρόγραμμα:

Λίνα Μουσιώνη (2014). Η μεγάλη περιπέτεια του Φι και του Λι (εικονογράφηση Βανέσσα Ιωάννου). Αθήνα: Ελληνοεκδοτική

Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερύ (α’ έκδοση στα γαλλικά 1943, ελληνική έκδοση 2011). Ο μικρός πρίγκιπας (μτφρ. Μελίνα Καρακώστα). Αθήνα: Πατάκης

Λίνα Μουσιώνη (2014). Ο δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε (εικονογράφηση Μαιρηλία Φωτιάδου). Αθήνα: Ελληνοεκδοτική