Αναπτύσσοντας συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες στο Δημοτικό Σχολείο
Καλλιόπη Γενιτσαρίδου
(ΠΕ70 ΔΑΣΚΑΛΩΝ - kalgenitsa@sch.gr)
17ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στην εποχή της κρίσης και της μελαγχολίας θεωρήθηκε από μέρους μου σημαντική η ένταξη προγράμματος συναισθηματικής νοημοσύνης παράλληλα με την ένταξη των μαθητών μου στο "μεγάλο σχολείο" που λέγεται Δημοτικό. Ο βασικός σκοπός του προγράμματος ήταν η ανάπτυξη συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, καθώς διαπιστώθηκε ότι η συναισθηματική εκπαίδευση στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι "περιθωριοποιημένη".
Το πρόγραμμα εστίασε στην ανάπτυξη συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων όπως η αναγνώριση και η έκφραση των συναισθημάτων και η διαχείρισή τους, η ποιοτική επικοινωνία, η προσωπική υπευθυνότητα, η αυτοαποδοχή και η αποδοχή της διαφορετικότητας.
Η συναισθηματική εκπαίδευση οργανώθηκε μέσα από ποικίλες δράσεις, μεθόδους και μέσα, όπως η ανάγνωση σχετικών με το θέμα βιβλίων και την υλοποίηση σχετικών δραστηριοτήτων επεξεργασίας, παιχνίδια ρόλων, προσωπικές αφηγήσεις, υποστηρικτικό υλικό κ.α.
Μέσα από το πρόγραμμα, που υλοποιείται ακόμα, βελτιώνεται η επικοινωνιακή ικανότητα των παιδιών. Αναγνωρίζουν, εκφράζουν και χειρίζονται τα συναισθήματά τους και σε μικρό βαθμό καταφέρνουν να χρησιμοποιούν εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων. Ευελπιστούμε σε ακόμη καλύτερα αποτελέσματα κατά και μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Συναισθηματική αγωγή, ανάπτυξη συναισθηματικών δεξιοτήτων, κοινωνικοποίηση, αποδοχή, διαφορετικότητα.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ένα από τα ζητούμενα στη σύγχρονη εκπαίδευση είναι πως τα παιδιά θα αποκτούν γνωστικές και συναισθηματικές δεξιότητες που θα είναι χρηστικές τόσο στη σχολική όσο και στην εξωσχολική τους ζωή. Έτσι το σημερινό σχολείο καλείται να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στις τυπικές σχολικές μεθόδους μάθησης και εκείνες της "άτυπης" μάθησης που οι μαθητές αξιοποιούν έξω από το σχολικό περιβάλλον.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της "συμφιλίωσης" της τυπικής και της άτυπης μαθησιακής διαδικασίας ηχεί παράξενα στο αυτί το γεγονός ότι ο σημερινός εκπαιδευτικός καλείται να "διδάξει" συναισθηματικές δεξιότητες και μάλιστα μέσα από Ειδικά Εκπαιδευτικά Προγράμματα στα πλαίσια συνήθως της προαιρετικού περιεχομένου Ευέλικτης Ζώνης. Αυτή ακριβώς η διάσταση της προαιρετικής συναισθηματικής εκπαίδευσης μπορεί να οδηγήσει σε διττό ερμηνευτικό περιεχόμενο. Από τη μια η επίσημη εκπαιδευτική πολιτική αναγνωρίζει την αξία αλλά και την απουσία συστηματικής συναισθηματικής αγωγής στο σχολείο. Από την άλλη η αναγνώριση της αναγκαιότητας των προγραμμάτων αυτών στο σχολείο οδηγεί στο συμπέρασμα της απουσίας ενδυνάμωσης αντίστοιχων δεξιοτήτων στο οικογενειακό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
Η σύγχρονη εκπαίδευση απαιτεί τη σχέση μέσα από τη συνεργατική μάθηση, όμως και η σχέση απαιτεί εκπαίδευση. Θεμελιωτής αυτής της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη σχέση και στην εκπαίδευση ήταν Dewey, ο οποίος από τις αρχές του 20ου αι. (Κανάκης, 1987, σ. 39) έδωσε νέα ώθηση στην αγωγή μέσα από την ακατάπαυστη αλληλεπίδραση ανάμεσα σ' ένα άτομο και τ' αντικείμενα, ή άλλα άτομα. Ο ίδιος επίσης θεώρησε σαν ιδανικό σχολείο τον χώρο στον οποίο τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν διαπροσωπικές σχέσεις, να ασκούνται στην αποδοτική συνεργασία και να γίνονται ενεργητικά και υπεύθυνα άτομα. Υποστήριζε πως για να μάθουν οι άνθρωποι να συνεργάζονται πρέπει να βιώσουν τη συνεργατική διαδικασία μέσα στο σχολείο.
Αυτό ακριβώς το ιδανικό σχολείο του John Dewey, αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη ενασχόλησης μου με ένα πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής στο Δημοτικό Σχολείο και μάλιστα στην πιο χαμηλή βαθμίδα του.
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Τα τελευταία χρόνια καινούριες θεωρίες έχουν εμφανιστεί στο προσκήνιο και έχουν επηρεάσει την παιδαγωγική σκέψη όπως, η θεωρία της Συναισθηματικής Νοημοσύνης του Goleman (1997) και η θεωρία των Πολλαπλών Τύπων Νοημοσύνης του Gardner (1993), ο οποίος υποστήριξε ότι η νοημοσύνη δεν είναι ενιαία και μονοδιάστατη, αλλά ένας συνδυασμός ικανοτήτων που είναι μεν διακριτές και ανεξάρτητες αλλά δρουν αλληλοσυμπληρωματικά για την επίλυση των προβλημάτων. Άμεση σχέση με την καλλιέργεια των συναισθημάτων, έχουν η διαπροσωπική και η ενδοπροσωπική νοημοσύνη, οι οποίες σχετίζονται με την κατανόηση των συναισθημάτων και των προθέσεων των άλλων αλλά και τα δικών μας αντίστοιχα. (Κόνσολας, 2007, σ. 440)
Στη διαμόρφωση αυτών των θεωριών συνέβαλε ακόμη και η σύγχρονη νευροφυσιολογία του εγκεφάλου με έννοιες και τεχνικές που αφορούν την αυτορύθμιση των συναισθημάτων (Ματσαγκούρας, 2008, σ. 451)
Ο Goleman αναπτύσσει τη θεωρία του περί συναισθηματικής νοημοσύνης χρησιμοποιώντας το μοντέλο των συναισθηματικών ικανοτήτων. Σύμφωνα με αυτό, η συναισθηματική νοημοσύνη απαρτίζεται από δύο βασικές ικανότητες, την προσωπική ικανότητα στην οποία περιλαμβάνονται η αυτοεπίγνωση, η αυτορύθμιση και τα κίνητρα συμπεριφοράς και την κοινωνική ικανότητα στην οποία περιλαμβάνονται η ενσυναίσθηση και οι κοινωνικές δεξιότητες. (Goleman, 2000, σσ. 54,55)
Σύμφωνα με τον Schaffer, 1996 (Γκλιάου-Χριστοδούλου, χ.η.) η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων (social competence) ως έννοια χρησιμοποιείται για να δείξει το επιθυμητά αναμενόμενο αποτέλεσμα της ανάπτυξης ενός παιδιού. Δηλώνει την ικανότητα κάποιου να αλληλεπιδρά αποτελεσματικά με το περιβάλλον και να επιτυγχάνει κοινωνικούς στόχους. Να εμπλέκεται σε πολύπλοκες διαπροσωπικές σχέσεις και να αναπτύσσει ειδικές δεξιότητες όπως, φιλικές σχέσεις με τους γύρω του, αποδοχή, συμπάθεια, ενσυναίσθηση. Η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων επιτρέπει στο παιδί την ομαλή προσαρμογή στην ομαδική ζωή της τάξης και την ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων με τους γύρω του.
Σε συνέχεια όλων των παραπάνω ο John Gottman κατέδειξε τον ρόλο που παίζουν τα συναισθήματα στη ζωή μας. Περισσότερο και από τον Δείκτη Νοημοσύνης, το γνωστό σε όλους μας IQ, η συναισθηματική επίγνωση και η ικανότητα του ατόμου να χειρίζεται τα συναισθήματά του καθορίζουν την ευτυχία και την επιτυχία του στη ζωή. (Gottman, 2000, σ. 28)
Γίνεται λοιπόν εύκολα αντιληπτό ότι η προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας σε επίπεδο συστήματος και σύγχρονης σχολικής κοινότητας αποτελεί μια σημαντική διάσταση ενός αποτελεσματικού σχολείου. Σύμφωνα με τους Masten, 2001, 2007 - Reddy, Rhodes & Mulhall, 2003 - Wright & Masten, 2005 (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011, σ. 7) η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται στη διαδικασία της θετικής προσαρμογής, παρά τις δύσκολες και αντίξοες συνθήκες και παρά την έκθεση σε παράγοντες επικινδυνότητας.
Οι τάξεις και τα σχολεία μπορούν να αποτελέσουν «ψυχικά ανθεκτικές κοινότητες» που παρέχουν στήριξη και καθοδήγηση σε όλα τα παιδιά και συμβάλλουν στη διευκόλυνση της ανάπτυξης και της σχολικής τους προσαρμογής. Οι Henderson & Milstein, 2008 (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011, σ. 7) έχουν περιγράψει έξι βασικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας στο σχολικό περιβάλλον.
Οι τομείς αυτοί είναι:
(α) ανάπτυξη θετικών κοινωνικών σχέσεων
(β) καθορισμός σαφών και ξεκάθαρων ορίων
(γ) εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων
(δ) παροχή στήριξης και φροντίδας
(ε) ύπαρξη υψηλών προσδοκιών και σαφής έκφρασή τους και
(στ) παροχή ευκαιριών για ενεργό συμμετοχή όλων των μελών της σχολικής κοινότητας.
Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, τα παρεμβατικά προγράμματα στον χώρο του σχολείου αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις για την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής των μαθητών. Τα προγράμματα αυτά αφορούν σε επίπεδο πρωτογενούς πρόληψης όλο τον μαθητικό πληθυσμό και αποσκοπούν στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και των δεξιοτήτων επικοινωνίας, στην προαγωγή της ψυχικής υγείας και στη δημιουργία θετικού κλίματος και υποστηρικτικού περιβάλλοντος στην τάξη. (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011, σ. 8).
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ - ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
Η μεθοδολογία προσέγγισης ενός προγράμματος συναισθηματικής αγωγής σε μικρές ηλιακές ομάδες μαθητών δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική από την ομαδοσυνεργατική, μιας και οι σκοποί της είναι πρωταρχικά κοινωνικοί.
Η ομαδική εργασία είναι ένα πεδίο άσκησης των μαθητών στην κοινωνική μάθηση. Μαθαίνουν να ακούν προσεκτικά τους άλλους, να υποστηρίζουν τη γνώμη τους με επιχειρήματα, αλλά και να υποχωρούν να αναθεωρούν τις απόψεις τους, να συμβιβάζονται να επιλύουν τις συγκρούσεις τους με διάλογο, να αναπτύσσουν κριτική σκέψη. Αλλά και στον γνωστικό, το συναισθηματικό και τον ψυχοκοινωνικό τομέα η ομαδική εργασία οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα Έρευνες στο σχολείο έχουν δείξει ότι η ομάδα υπερτερεί στην καλύτερη κατανόηση μιας δραστηριότητας, στη συστηματική αναζήτηση των αναγκαίων πληροφοριών, στο πλήθος των παραγόμενων λύσεων, στην αξιοποίηση των κατάλληλων μεθόδων και τεχνικών και στην εξοικείωση με τα προσφερόμενα μέσα εργασίας. (Κανάκης, Ομαδική εργασία (Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία), 2007, σ. 484)
Το πρόγραμμα εμπλέκεται με τις γνωστικές περιοχές της Γλώσσας, των Εικαστικών, Μελέτης Περιβάλλοντος, της Πληροφορικής Συνδέεται επίσης με θεμελιώδεις διαθεματικές έννοιες όπως επικοινωνία, αλληλεπίδραση, άτομο- σύνολο (ομάδα), ομοιότητα- διαφορά. (Δ.Ε.Π.Π.Σ., ΦΕΚ 303 και 304/13-3-2003)
Πραγματοποιήθηκε από τους 21 μαθητές της Α1 τάξης του 17ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου από τον Σεπτέμβριο 2014 ως τον Ιούνιο 2015 στα πλαίσια της Ευέλικτης Ζώνης. Οι μαθητές εργάστηκαν ομαδοσυνεργατικά, όμως οι ομάδες δεν παρέμεναν σταθερές για να εξυπηρετούνται καλύτερα οι στόχοι της κάθε δραστηριότητας.
Οι μέθοδοι που αξιοποιήθηκαν ήταν ανάλογες των στόχων αλλά και των συνθηκών της εκάστοτε συγκεκριμένης σχολικής πραγματικότητας Ενδεικτικά αναφέρουμε, δημιουργική γραφή, ανάγνωση, καθοδηγούμενη ανακάλυψη, ελεύθερη έκφραση, βιωματική μάθηση, αυτοσχεδιασμός, μουσικοκινητική αγωγή, εικαστικές δραστηριότητες, παρακολούθηση βίντεο, αλλά και απλή επίδειξη.
Η υλικοτεχνική υποδομή που χρησιμοποιήθηκε ήταν κινητό τηλέφωνο για τη λήψη φωτογραφιών, βιντεοπροβολέας και ηλεκτρονικός υπολογιστής.
Αξιοποιήθηκαν τα λογισμικά mindomo ( https://www.mindomo.com ) για τη δημιουργία εννοιολογικών χαρτών των συναισθημάτων, το pinnacle studio για την παραγωγή βίντεο, η γλώσσα προγραμματισμού scratch (https://scratch.mit.edu) και το διαδικτυακό εργαλείο Little Bird Tales (https://littlebirdtales.com) για τη δημιουργία ψηφιακής αφήγησης, το παιχνίδι των συναισθημάτων (http://www.tvokids.com/games/moodmaker).
ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ
Γενικός σκοπός ήταν η ανάπτυξη συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών. Το πρόγραμμα έδωσε έμφαση στις ικανότητες για ποιοτική επικοινωνία, προσωπική υπευθυνότητα, αυτοεπίγνωση και αυτοαποδοχή, ενσυναίσθηση και ετεροαποδοχή. Συμπεριλήφθηκαν οι ενότητες επικοινωνία, αυτοαντίληψη, αναγνώριση – έκφραση και χειρισμός συναισθημάτων, στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων και επίλυση συγκρούσεων.
Πιο συγκεκριμένα, οι στόχοι του προγράμματος ήταν να μπορούν οι μαθητές ανάλογα με τις δυνατότητές τους:
Να ονομάζουν, να αναγνωρίζουν και να κατανοούν τα συναισθήματα που παρουσιάστηκαν
Να εκφράζουν τα συναισθήματα τους με ποικίλους τρόπους, όπως η έκφραση του προσώπου, η στάση και οι κινήσεις του σώματος, ο γραπτός και προφορικός λόγος και η εικαστική δημιουργία.
Να εκφράζουν τα συναισθήματά τους με τρόπο κοινωνικά αποδεκτό.
Να συνδέουν τα συναισθήματα με καταστάσεις και γεγονότα της καθημερινής ζωής.
Να ελέγχουν τα αρνητικά συναισθήματα τους.
Να βρίσκουν εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης των αρνητικών συναισθημάτων τους.
Να αναπτύξουν δεξιότητες αποτελεσματικής επικοινωνίας των συναισθημάτων τους .
Να αναπτύξουν ενσυναίσθηση, έτσι ώστε να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων, να συμπάσχουν και να βοηθούν.
Να κατανοήσουν ότι ο καθένας είναι διαφορετικός και επομένως νιώθει και αντιδρά διαφορετικά στις διάφορες καταστάσεις.
Να αναπτύξουν πνεύμα συνεργασίας.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΗΣ
Η έναρξη κάθε νέας σχολικής χρονιάς αποτελεί για τους μαθητές μία διαδικασία με αντιφατική σημασία: ελπιδοφόρα από τη μια στρεσογόνα από την άλλη. Πόσο μάλλον για τους μαθητές της χαμηλότερης βαθμίδας του μεγάλου σχολείου που ονομάζεται Δημοτικό. Πρώτο μου μέλημα λοιπόν ήταν η δημιουργία κλίματος συναισθηματικής σιγουριάς και σταθερότητας τόσο στην εξατομικευμένη και γενικότερη σχέση με τους μαθητές μου όσο και στις διαπροσωπικές μεταξύ τους σχέσεις.
Έτσι τον πρώτο μήνα της γνωριμίας μας αφιέρωσα αρκετό χρόνο σε παιχνίδια γνωριμίας, συνεργασίας, εμπιστοσύνης και ομαδοποίησης Τα παιχνίδια μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να γνωριστούν με αστείους τρόπους μέσα σε μια χαλαρή ατμόσφαιρα. Καθώς γελούν και διασκεδάζουν ενισχύεται η προσωπική ανάπτυξη, αποκτούν σωματογνωσία και αυτοεκτίμηση. Ταυτόχρονα καλλιεργείται η γνωριμία με τα άλλα μέλη της ομάδας, η έκφραση και το μοίρασμα συναισθημάτων. Κύριος στόχος είναι η αλληλεπίδραση και η ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας και συνεργασίας, όμως μπορούν να εκπληρώσουν και άλλους γνωστικούς στόχους όπως: ανάπτυξη εννοιών χώρου, συντονισμού, ανάπτυξη λεπτής και αδρής κινητικότητας, λόγου κ.α. Πολλά από αυτά τα παιχνίδια παίζονται σε κύκλο, που από μόνος του βοηθάει στη δημιουργία ισότιμων σχέσεων.
Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του προγράμματος έπαιξε η αξιοποίηση της ενεργητικής ακρόασης μέσω της ανάγνωσης σχετικών με το περιεχόμενο του προγράμματος βιβλίων. Δυστυχώς δεν αξιωθήκαμε να "καλωσορίσουμε" στην τάξη μας τα ΒΙΒΛΙΑ ΣΕ ΡΟΔΕΣ με την αντίστοιχη θεματική, όμως αξιοποιήσαμε αρκετούς από τους προτεινόμενους συγγραφείς και τίτλους παράλληλα με επιπλέον τίτλους που βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του σχολείου, την προσωπική μου βιβλιοθήκη ή τις βιβλιοθήκες των παιδιών. Με την ανάγνωση βιβλίων εκτός από την καλλιέργεια της Φιλαναγνωσίας επιδιώχθηκε η ανακούφιση των παιδιών από τις εκρήξεις και το φορτίο έντονων συναισθημάτων φόβου, θλίψης, θυμού, η συντροφιά και η στήριξη. Τα παιδιά καθώς ταυτίζονται με τους ήρωες που ίσως αντιμετωπίζουν παρόμοιες με τη δική τους κατάσταση μπορούν να βρουν απαντήσεις και λύσεις στις συναισθηματικές τους αγωνίες, να πιστέψουν στις δυνάμεις τους, να αποδεχτούν τον εαυτό τους και να δράσουν θετικά και αποτελεσματικά σε ανάλογες περιστάσεις.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τους παρακάτω τίτλους βιβλίων με τους αντίστοιχους συνδέσμους που βρήκαμε αξιόλογους και αξιοποιήσιμους στο διαδίκτυο:
ΜΟΥΛΑΚΗ ΈΡΑ - Η ΠΑΛΕΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ, Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
Mckee DAVID - ΕΛΜΕΡ, Ο ΠΑΡΔΑΛΟΣ ΕΛΕΦΑΝΤΑΣ, Εκδόσεις: ΠΑΤΑΚΗ
ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗ ΛΗΔΑ - ΕΝΑ ΣΚΟΥΛΗΚΙ ΜΕ ΦΤΕΡΑ, Εκδόσεις: ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
McBRATNEY SAM - ΜΑΝΤΕΨΕ ΠΟΣΟ Σ ΑΓΑΠΩ, Εκδόσεις: ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
ΣΙΛΒΕΡΣΤΑΪΝ ΣΕΛ- ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΠΟΥ ΕΔΙΝΕ, Εκδόσεις: ΔΩΡΙΚΟΣ
ΜΠΡΙΜΠΩ ΤΖΕΦ - ΤΟ ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΠΑΠΛΩΜΑΤΟΥΣ, Εκδόσεις: ΑΓΚΥΡΑ
ΜΠΡΙΜΠΩ ΤΖΕΦ - ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΠΑΠΛΩΜΑΤΟΥΣ, Εκδόσεις: ΑΓΚΥΡΑ
ΤΡΙΒΙΖΑΣ ΕΥΓΕΝΙΟΣ - ΤΟ ΠΑΠΑΚΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΤΟΥ ΑΡΕΣΑΝΕ ΤΑ ΠΟΔΑΡΑΚΙΑ ΤΟΥ, Εκδόσεις: ΚΕΔΡΟΣ
ΜΠΟΥΚΑΙ ΧΟΡΧΕ - Ο ΑΛΥΣΟΔΕΜΕΝΟΣ ΕΛΕΦΑΝΤΑΣ, Εκδόσεις: ΟΠΕΡΑ
ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ - Η ΠΑΡΑΞΕΝΗ ΑΓΑΠΗ ΤΟΥ ΑΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΣ , Εκδόσεις: POLARIS
ΣΚΑΛΙΔΗ ΖΩΗ - ΤΣΑΜΠΡΑ ΦΩΤΕΙΝΗ - ΞΟΥΤ, Εκδόσεις: ΜΙΛΗΤΟΣ
ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΜΑΝΟΣ - "ΜΑΖΙ ΘΑ ΠΕΡΑΣΟΥΜΕ ΤΟ ΧΕΙΜΩΝΑ" ΕΙΠΕ ΤΟ ΕΛΑΤΟ, Εκδόσεις: ΠΑΤΑΚΗ
ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ - ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΠΟΥ ΚΡΥΩΝΕ, Εκδόσεις: ΠΑΤΑΚΗ
ΣΙΜΣΑ ΜΑΡΚΟ - ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΕΠΟΧΕΣ (ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΕΝΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝΙΟ ΒΙΒΑΛΝΤΙ), Εκδόσεις: ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Παράλληλα η ανάγνωση των παραπάνω βιβλίων αποτέλεσε την αφόρμηση για τη διήγηση προσωπικών εμπειριών διαφόρων συναισθηματικών καταστάσεων που είχαν βιώσει οι μαθητές. Έτσι είχαν την ευκαιρία να εξιστορήσουν, να αξιολογήσουν και να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους μέσα από καθημερινές βιωματικές εμπειρίες. Έκαναν υποθέσεις για τις πιθανές αιτίες που τους προκάλεσαν τα συγκεκριμένα συναισθήματα και κατανόησαν ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι αντίδρασης σε κάποια συναισθηματική κατάσταση.
Άλλη μία δραστηριότητα γνωριμίας, κατανόησης και έκφρασης των συναισθημάτων ήταν η δημιουργία εννοιολογικού χάρτη των συναισθημάτων (https://www.mindomo.com/mindmap/3acf29b8ba714d9bb93327d3ac3af939) ώστε να συσχετιστούν είτε με άλλα συναισθήματα είτε με άλλες λέξεις - κλειδιά που μπορεί να τα αντιπροσωπεύουν Με την εννοιολογική χαρτογράφηση των συναισθημάτων οι μαθητές διαχώρισαν δύο μεγάλες κατηγορίες: τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα. Αυτό αποτέλεσε αφορμή για να δοθεί έμφαση στην αξία όλων των συναισθημάτων και στην αποδοχή τους ως φυσιολογικών.
Ιδιαίτερα βοηθητική στο όλο πρόγραμμα ήταν η αξιοποίηση της δραματοποίησης και τα παιχνίδια ρόλων. Μπαίνοντας στη θέση του άλλου ανακάλυψαν ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν συναισθήματα και αντιλήφθηκαν ότι ο καθένας αντιδρά με διαφορετικό τρόπο σε κάθε συναίσθημα. Ακόμη προσπάθησαν να επινοήσουν τρόπους για να βοηθήσουν κάποιον φίλο τους που βιώνει ένα δυσάρεστο συναίσθημα, ώστε να αισθανθεί καλύτερα.
Στα πλαίσια της δραματοποίησης και της παντομίμας ζητήθηκε επίσης από τα παιδιά να αναπαραστήσουν σε στάση ακινησίας ανά δυάδες μία σύγκρουση και μία φιλική χειρονομία ή συμπεριφορά. Παρόλο που στην αρχή αυτή η δραστηριότητα φάνηκε απλή και τα ενθουσίασε (ιδιαίτερα εκείνη που έπρεπε να καταδείξουν τη συγκρουσιακή κατάσταση) γρήγορα αποδείχτηκε πως η παρατεταμένη παραμονή σε στάση επίθεσης και άμυνας καταπονεί τους μύες του σώματος δημιουργώντας δυσφορία και πόνο, σε αντίθεση με τη φιλική στάση που μπορεί να έχει διάρκεια και προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα.
Το πιο σπουδαίο μέρος του προγράμματος ήταν η διαχείριση συναισθημάτων, όπου τα παιδιά διατύπωσαν εναλλακτικές αντιδράσεις για τη διαχείριση συναισθημάτων που μας δυσκολεύουν, όπως είναι ο θυμός, η ζήλια, ο φόβος, η λύπη, η απογοήτευση, κ.λπ., τους έδωσαν τη χρωματική απόχρωση που θεωρούσαν ότι τα εκφράζει και τα εικονογράφησαν.
Παρόμοιο στόχο είχε και η δραστηριότητα δημιουργίας στόματος και ματιών με ελεύθερη ζωγραφική, τα οποία αντικατέστησαν τα πραγματικά αντίστοιχα μέρη του σώματός μας. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία στα παιδιά να μιλήσουν με το "άλλο" τους στόμα και να δουν με τα "άλλα" τους μάτια, προσπαθώντας να αναγνωρίσουν πίσω από τις προφανείς εκφάνσεις και τις αθέατες όψεις των ίδιων πραγμάτων. Μίλησαν για παράδειγμα με το στόμα της καρδιάς και έβαλαν τα "άλλα" τους μάτια πάνω σε μέλη των συμμαθητών τους προσπαθώντας να μας εξηγήσουν τι μπορεί να αισθάνονται.
Σ΄ αυτό διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο και η αξιοποίηση σπουδαίων έργων ζωγραφικής γνωστών καλλιτεχνών. Οι μαθητές έκαναν υποθέσεις για τις συναισθηματικές φορτίσεις των ζωγράφων κατά τη δημιουργία και των προσώπων που απεικόνισαν. Μοναδικό κριτήριο για την επιλογή των έργων αποτέλεσε το θέμα τους. Οι πίνακες ζωγραφικής λειτούργησαν ως αντικείμενα τέχνης γύρω από τα οποία αναπτύχθηκαν συζητήσεις και παρατηρήσεις
Πιο συγκεκριμένα αξιοποιήθηκαν οι πίνακες:
· Renoir - Αυτοπροσωπογραφία
· Da Vinci - Μόνα Λίζα
· Picasso - Η Ντόρα Μαρς σκεπτόμενη
· Caravaggio - Νεαρός
· Vermeer - Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι
· Vincent van Gogh - Στο κατώφλι της αιωνιότητας
· Γύζης Νικόλαος - Θλιμμένο κορίτσι
· Munch - Η κραυγή
· Ιακωβίδης Γεώργιος - Η αγαπημένη της γιαγιάς
· Μιχαήλ Άγγελου - Η Δελφική Σίββυλα
· Δομήνικου Θεοτοκοπούλου - El caballero de la mano al pecho
· Onore Daumier - Η εξέγερση
Σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος αξιοποιήθηκε το υποστηρικτικό υλικό Δεξιότητες για Παιδιά του Δημοτικού - Προάγοντας την Προστασία του Παιδιού (από έκδοση του ΚΕΘΕΑ εγκεκριμένη από το Π.Ι.). Ιδιαίτερα βοηθητικές ήταν οι διδακτικές κάρτες του παραπάνω υλικού, οι οποίες παρέχουν ένα αυτόνομο προσωπικό και κοινωνικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα και επικεντρώνονται στη γενικότερη προστασία του παιδιού. Περιλαμβάνουν μια ενεργό εκπαιδευτική προσέγγιση, δίνοντας έμφαση στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων μέσα από την εργασία σε ομάδες, καθώς και μια ποικιλία ασκήσεων και δραστηριοτήτων στην τάξη. Έμφαση και βαρύτητα δόθηκε στη βασική ενότητα "Συναισθήματα και αισθήματα".
Δύο βίντεο αξιοποιήθηκαν επίσης και λειτούργησαν ως αφετηρία προβληματισμών, παρατηρήσεων, συζητήσεων για τις διάφορες εκφάνσεις των συναισθημάτων και τις συνέπειές τους στη ζωή μας όχι μόνο στο παρόν, αλλά και στη διαμόρφωση στάσεων και αξιών για το μέλλον:
Τα συναισθήματα
Το νησί των συναισθημάτων - Μάνος Χατζιδάκις
Η ενασχόληση με το συγκεκριμένο πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής μας έδωσε την ευκαιρία να συμμετέχουμε στη δράση της Ομάδας Βιβλίου του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ηρακλείου "Δομήνικος Θεοτοκόπουλος" με θέμα τη Μη βία και το Σχολικό Εκφοβισμό (bullying).
Επιλέξαμε ιστορίες που προτάθηκαν από την Ομάδα Βιβλίου για την αντίστοιχη ηλικιακή βαθμίδα, τις επεξεργαστήκαμε ομαδικά και τις ολοκληρώσαμε με δημιουργικότητα και φαντασία. Δείτε ένα μικρό δείγμα της δουλειάς μας.
Ζουζουνοπροβλήματα - Δημήτρης Γραμμένος
Η ανάγνωση των ιστοριών βοήθησε τα παιδιά να συναισθανθούν τα προβλήματα των ηρώων, η ολοκλήρωσή τους επίσης από τα ίδια συνέβαλε στο να αντιληφθούν ότι για κάθε πρόβλημα υπάρχει δυνατότητα αντίδρασης - αντιμετώπισης.
Με την ίδια θεματική είχαμε την ευκαιρία να ασχοληθούμε και κατά την Πανελλήνια Ημέρα κατά του Σχολικού Εκφοβισμού δημιουργώντας το δικό μας οπτικοακουστικό υλικό, αξιοποιώντας τις απεριόριστες δυνατότητες που έχουν τα χέρια μας να προκαλέσουν όμορφα ή άσχημα συναισθήματα σε άλλους ανθρώπους ή άλλα έμβια όντα.
Για τη δημιουργία του βίντεο αξιοποιήσαμε το τραγούδι των Locomondo - Χέρια σαν κι αυτά. Άλλα τραγούδια που λειτούργησαν επίσης υποστηρικτικά στο πρόγραμμα ήταν:
To δέντρο των συναισθημάτων - Στίχοι: Γ. Σακελλαρίδης - Μουσική: Π. Λ. Μπέλλος
To λουλούδι που φοβόταν τα λάθη του - Στίχοι: Γ. Σακελλαρίδης - Μουσική: Π. Λ. Μπέλλος
Όπου υπάρχει αγάπη - Στίχοι - Μουσική: Στέφανος Βαρελάς
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Μέσα από όλες αυτές τις δραστηριότητες γνωρίσαμε, κατανοήσαμε, εκφράσαμε, διαχειριστήκαμε άλλοτε αποτελεσματικά και άλλοτε όχι και τόσο τον πλούσιο συναισθηματικό μας κόσμο. Ταξιδέψαμε στο εσωτερικό μας και προσπαθήσαμε να εξερευνήσουμε και να φωτίσουμε εσωτερικούς κόσμους άλλων. Βελτιώσαμε την ποιότητας της επικοινωνίας, εμπιστευτήκαμε τον εαυτό μας και τους άλλους και παράλληλα απολαύσαμε τη χαρά της συνεργασίας, το παιχνίδι, την προφορική, γραπτή και εικαστική δημιουργία. Το ταξίδι μας δεν ολοκληρώθηκε καθώς συνεχίζουμε ακόμα να επικοινωνούμε, να μοιραζόμαστε ... να συγκινούμαστε.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Ευχαριστώ θερμά τις συναδέλφους παράλληλης στήριξης Μαρία Σαββάκη και Ολυμπία Δέλλιου για την αμέριστη συμπαράστασή και βοήθεια στην κάθε μου προσπάθεια. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τη Μαρία Σαββάκη, η οποία, όντας από την πρώτη ημέρα συνοδοιπόρος και συνδημιουργός, αποδείχθηκε σπουδαίος εμπνευστής των παιδιών και πολύτιμος αρωγός στην προσπάθεια δημιουργίας ζεστού και υποστηρικτικού κλίματος στην τάξη τόσο για τον μαθητή ευθύνης της όσο και για το σύνολο των μαθητών.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Goleman, D. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας. Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα.
Gottman, J. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Γκλιάου-Χριστοδούλου, Ν. (n.d.). Μεθοδολογικές προσεγγίσεις που συμβάλλουν στην ανάπτυξη επικοινωνιακών και κοινωνικών δεξιοτήτων για αποτελεσματική συμμετοχή των παιδιών στη μαθησιακή διαδικασία. Ανάκτηση Μάρτιος 29, 2015, από
Κανάκης, Ι. (1987). Η οργάνωση της διδασκαλίας μάθησης με ομάδες εργασίας. Αθήνα.
Κανάκης, Ι. (2007). Ομαδική εργασία (Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία). Στο Π. Ξωχέλλης, Λεξικό της Παιδαγωγικής (σσ. 483-486). Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
Κόνσολας, Μ. (2007). Η Συναισθηματική Αγωγή στην Προσχολική Εκπαίδευση - Μια κριτική προσέγγιση στο πλαίσιο του Δ.Ε.Π.Π.Σ. Ανάκτηση Μάρτιος 30, 2015, από Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο με θέμα: «Σχολείο Ίσο για Παιδιά Άνισα», Αθήνα, 4‐ 6 Μαΐου 2007.: http://www.elliepek.gr/documents/4o_synedrio_eisigiseis/440_447.pdf
Ματσαγκούρας, Η. (2008). Θεωρία και πράξη της διδασκαλίας - Η σχολική τάξη - Χώρος- Ομάδα - Πειθαρχία - Μέθοδος. Αθήνα: Γρήγορη
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υ. Π. (2011). Νέο Σχολείο - Πρόγραμμα Σπουδών - Σχολική και Κοινωνική Ζωή - Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Ανάκτηση Μάρτιος 29, 2015, από http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps/%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%96%CF%89%CE%AE/%CE%A3%CE%9A%CE%96%20%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%
