Τα΄μαθες Αρετούσα μου;

Εικόνες και συναισθήματα στου Ερωτόκριτου τα γυρίσματα

Ευγενία Μπούρα, Eιρήνη Μαδαριωτάκη, Μαρία Καλογεράκη

(ΠΕ60 ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ - rodomilia@gmail.com , ΠΕ32 ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ - rodomilia@gmail.com, ΠΕ16 ΜΟΥΣΙΚΗΣ - rodomilia@gmail.com)

Νηπιαγωγείο Ροδομηλιά

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα εισήγηση αναφέρεται στο σχέδιο εργασίας με υπότιτλο «Εικόνες και συναισθήματα στου Ερωτόκριτου τα γυρίσματα» που πραγματοποιήθηκε στο Νηπιαγωγείο Ροδομηλιά στο Ηράκλειο Κρήτης κατά τη σχολική χρονιά 2014-2015. Μέσα από το πρόγραμμα «πολιτιστικά θέματα» των  σχολικών δραστηριοτήτων της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης  αναπτύχθηκαν δράσεις από το Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο 2015. Συμμετείχαν 17 μαθητές από το ίδιο τμήμα με νηπιαγωγό την Ευγενία Μπούρα, θεατρολόγο, την Ειρήνη Μαδαριωτάκη και μουσικό την Μαρία Καλογεράκη. Ο τίτλος «Τα’ μαθες Αρετούσα μου;» παραπέμπει στο ποίημα «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου, στην κρητική διάλεκτο, στην κρητική μουσική, στα συναισθήματα των ηρώων μέσα από την πλοκή του ποιήματος. Η φύση συνδράμει στα συναισθήματα του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας.  

Ερωτόκριτος from mkatsid

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Ποίηση, παράδοση, κρητική διάλεκτο, φύση, συναισθήματα, έργα τέχνης, μουσική, θέατρο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ποίημα «Ερωτόκριτος» θεωρείται το αριστούργημα της κρητικής λογοτεχνίας όχι μόνο στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά πλατύτερα στο χώρο όλου του ευρωπαϊκού πολιτισμού σύμφωνα με τον ερευνητή Mario Vitti, όπως αναφέρει ο καθηγητής Στυλιανός  Αλεξίου ο οποίος υπογραμμίζει τη μαγεία του παραμυθιού με γνώση ζωής και φύσης. Η αφόρμηση δόθηκε όταν επισκεφτήκαμε την Δημοτική Βικελαία Βιβλιοθήκη και συναντήσαμε την Αρετούσα (Ειρήνη Μαδαριωτάκη). Τα παιδιά την βοήθησαν να βρει το παραμύθι «Ερωτόκριτος», εκδόσεις Παπαδόπουλος. Αφηγηθήκαμε το παραμύθι με τη βοήθεια της Αρετούσας και τα παιδιά ζωγράφισαν ό,τι τους άρεσε. Ψάξαμε στη βιβλιοθήκη του σχολείου μας και βρήκαμε το βιβλίο «Ερωτόκριτος», διαβάσαμε το όνομα του συγγραφέα: Βιτσέντζος

Κορνάρος (Κριτική έκδοση Στυλιανού Αλεξίου, εκδ.Ερμής). Ασχοληθήκαμε με τον ποιητή και την εποχή του. Ψάξαμε στο χάρτη να βρούμε τη Σητεία και τον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο. Συνδέσαμε την εποχή (αναγέννηση) με την πόλη μας το Ηράκλειο, αναφερθήκαμε στα μνημεία που έγιναν τότε, Κούλες, Λότζια, Κρήνη Μοροζίνη και που υπάρχουν ακόμα. Μια μαθήτρια ανέφερε ότι η εργασία του πατέρα της βρίσκεται την πλατεία Κορνάρου και μας αποκάλυψε την ύπαρξη του γλυπτού του Γιάννη Παρμακέλη «Ερωτόκριτος και Αρετούσα».

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

• Να γνωρίσουν, να αλληλεπιδράσουν και να αγαπήσουν τον Ερωτόκριτο και κατ’ επέκταση τη κρητική λογοτεχνία.
• Να εξοικειωθούν με την κρητική διάλεχτο
• Να γνωρίσουν έλληνες και ξένους καλλιτέχνες που έχουν επηρεαστεί και εμπνευστεί από τον Ερωτόκριτο.
• Να εξοικειωθούν με την κρητική παραδοσιακή μουσική και να την διαχωρίζουν από τα υπόλοιπα είδη αυτής.
• Να εντοπίσουν στο έργο συναισθήματα και τις ποικίλες εκφάνσεις αυτών.
• Να υιοθετήσουν συμπεριφορές και αξίες ζωής που προβάλλονται μέσα στο ποίημα.
• Να μάθουν να εκφράζουν και να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους.
• Να βρουν και να αντιληφθούν τα συναισθήματα και μέσα στη φύση, στα χρώματα, στη      

        μουσική.

• Να πειραματιστούν και να εξοικειωθούν με διάφορα υλικά και τεχνικές.
• Να αλληλεπιδράσουν με την οικογένεια και με διαφορετικές γενιές.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

• Διατύπωση ερωτημάτων.
• Καταιγισμός ιδεών.
• Ομαδοσυνεργατική εργασία.
• Διαθεματική και βιωματική προσέγγιση

• Διευκρίνηση και επεξεργασία θεμάτων μέσω της έρευνας και της ανακάλυψης.
• Εικαστική προσέγγιση
• Μουσική & θεατρική προσέγγιση

Οι εκπαιδευτικοί είχαν ρόλο καθοδηγητικό, υποστηρικτικό και βοηθητικό όπου ήταν αναγκαίο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΕΩΝ

ΤΑΞΙΔΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ

Παρέα με “τη μελωδία του Ερωτόκριτου”, παίξαμε με παιχνίδι μνήμης με πίνακες του Θεόφιλου, Μποστ, Τσαρούχη κ.α. που είχαν ως θέμα τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα. Ιδιαίτερα αναφερθήκαμε στον Θεόφιλο ο οποίος έχει ζωγραφίσει πολλούς πίνακες με θέμα τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα. Ταξιδέψαμε  στην εποχή του Ερωτόκριτου και συζητήσαμε για το πώς μπορεί να ήταν εκείνη η εποχή, μελετήσαμε τις ενδυμασίες από την παράσταση  του Ερωτόκριτου που είχαμε πραγματοποιήσει το 2000 και κάναμε σύγκριση με τη δική μας εποχή πώς είναι οι δρόμοι, τα κτήρια και οι ενδυμασίες  σήμερα.

Παρατηρήσαμε τις γκραβούρες από το βιβλίο του Στυλιανού Αλεξίου, κάναμε αναδιήγηση της ιστορίας τοποθετώντας τις γκραβούρες στη σωστή σειρά. Επικεντρωθήκαμε στις γκραβούρες με θέμα την οικογένεια των δύο ηρώων και εντοπίσαμε τις διαφορές που έχει μια γκραβούρα από έναν πίνακα ζωγραφικής. Τέλος, δημιουργήσαμε τις δικές μας γκραβούρες με χαρακτική χρησιμοποιώντας μαύρη κηρομπογιά και λευκή τέμπερα. Ήταν μια δραστηριότητα που ενθουσίασε τα παιδιά λέγοντας χαρακτηριστικά “είναι κάτι μαγικό!”.

Ο θείος ενός μαθητή κατασκευάζει κρητικά όργανα. Τον καλέσαμε, μας τα παρουσίασε και μας έπαιξε “τη μελωδία του Ερωτόκριτου”.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ

Εξηγήσαμε στα παιδιά τι είναι ένα ποίημα. Μετρήσαμε τις συλλαβές με παλαμάκια και ένα παιδί τις μετρούσε. Βρήκαμε ότι είναι δεκαπέντε. Είπαμε ότι το ποίημα Ερωτόκριτος είναι γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο.

Έπειτα ανακαλύψαμε κρητικές λέξεις και έτσι μιλήσαμε για την κρητική διάλεκτο. Ορισμένες από αυτές τις λέξεις, τις καταγράψαμε δημιουργώντας το κουτί με τις ωραίες κρητικές και ελληνικές λέξεις.

Τα παιδιά κατάφεραν να αποστηθίσουν ορισμένους από τους στίχους του ποιήματος. Αγαπημένοι στίχοι των παιδιών ήταν τα λόγια του Ερωτόκριτου προς την Αρετούσα την στιγμή που της ανακοινώνει τα θλιβερά μαντάτα. Τα παρατηρούσαμε συχνά να σιγοτραγουδούν τους στίχους αυτούς κατά τη διάρκεια των ελεύθερων δραστηριοτήτων.

Παίξαμε γλωσσικά παιχνίδια με τα ονόματα των ηρώων, για παράδειγμα το όνομα Φιλάρετος αποτελείται από τις λέξεις φίλος+αρετή, και παιχνίδια σειροθέτησης και αφαίρεσης.

Στα πλαίσια της θεματικής ενότητας “η οικογένειά μου”  γνωρίσαμε την οικογένεια του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας και παίξαμε με τις λέξεις τριμελής, τετραμελής κ.λπ.

Καταγράψαμε σε χαρτί του μέτρου τα ονόματα των παλικαριών που συμμετείχαν στις κονταρομαχίες.

Κατασκευάσαμε το αλφαβητάρι του Ερωτόκριτου για κάθε παιδί.

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

Το ποίημα «Ερωτόκριτος» είναι ένα ποίημα γεμάτο συναισθήματα, τα συναισθήματα των ηρώων αλλά και τα συναισθήματα που εμπνέει η φύση. Δεν μπορούσαμε λοιπόν να μην ασχοληθούμε με αυτά και να τα ανακαλύψουμε. Ξεκινήσαμε από το 1ο μέρος του ποιήματος, διαβάσαμε αποσπάσματα και στη συνέχεια συζητήσαμε για τα συναισθήματα που εντοπίσαμε σε αυτό. Τα παιδιά αποφάσισαν να φτιάξουμε έναν πίνακα για να σημειώσουμε τα συναισθήματα που βρήκαμε και κάθε φορά που εντοπίζαμε ένα συναίσθημα,  το προσθέταμε στον πίνακα των συναισθημάτων. Έτσι φτιάξαμε έναν πίνακα διπλής εισόδου.  Κάθετα καταγράψαμε τα συναισθήματα (αγάπη, χαρά, λύπη, αγωνία, φόβος, θυμός, ηρεμία, φιλία) τα οποία διάλεξαν τα παιδιά.  Οριζόντια καταγράψαμε τα μέρη του ποιήματος. Σημειώσαμε τα συναισθήματα που εντοπίσαμε στο 1ο μέρος και καθώς προχωρούσαμε το ποίημα ανατρέξαμε στον πίνακα συναισθημάτων και σημειώναμε τα συναισθήματα που συναντούσαμε σε κάθε μέρος του ποιήματος. Προσεγγίζοντας το συναίσθημα της χαράς διαβάσαμε τους στίχους από το 5ο μέρος οι οποίοι περιέγραφαν τη χαρά της φύσης. Συζητήσαμε πώς δείχνει η φύση τη χαρά και τη λύπη της αλλά και για ποιους λόγους μπορεί η φύση να αισθάνεται έτσι. Βγήκαμε στον κήπο να δούμε αν η φύση είναι χαρούμενη ή λυπημένη και διαπιστώσαμε ότι ήταν χαρούμενη καθώς ο ήλιος έλαμπε, ο ουρανός ήταν καθαρός, τα λουλούδια ανθισμένα και τα πουλιά χαμοπετούσαν και γλυκοκελαηδούσαν εδώ κι εκεί.

Αναφερθήκαμε και στον φίλο του Ερωτόκριτου τον Πολύδωρο. Συζητάμε για το όνομά το (γιατί να τον λένε έτσι πολύ+δώρο), και δραματοποιήσαμε πώς μπορεί να περνούσαν το χρόνο τους οι δυο φίλοι.

Ασχοληθήκαμε κυρίως με τα συναισθήματα αγάπη, χαρά-λύπη, φιλία, θυμός-ηρεμία, φόβος και αγωνία.

ΔΡΑΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΙΧΩΝ – ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Το θεατρικό παιχνίδι και η δραματοποίηση είναι κάτι που αρέσει πολύ στα παιδιά και το ποίημα μας βοήθησε σε αυτό. Για παράδειγμα διαβάσαμε το απόσπασμα με την Αρετούσα να ανακαλύπτει την ζωγραφιά του Ερωτόκριτου. Δραματοποιήσαμε την Αρετούσα και την αγωνία της καθώς ανακάλυπτε ότι ο Ερωτόκριτος ήταν αυτός που της τραγουδούσε με το λαγούτο του τα βράδια. Κάποια παιδιά μάλιστα εξέφρασαν την δυσανασχέτηση τους με την συμπεριφορά της Αρετούσας διότι όπως μας είπαν δεν ήταν ευγενικό να μπει στο δωμάτιο και να αρχίζει να ψάχνει τα πράγματα του Ερωτόκριτου, θα έπρεπε να περιμένει να της αποκαλυφθεί από μόνος του όταν εκείνος θα ένιωθε έτοιμος. Ακόμη γίναμε Ερωτόκριτοι και ζωγραφίσαμε στο ατελιέ την αγαπημένη μας Αρετούσα.

Διαβάσαμε αποσπάσματα από το 2ο μέρος με θέμα τους ήρωες που παίρνουν μέρος στις κονταρομαχίες. Σχολιάσαμε τις ενδυμασίες και τις ζωγραφιές που έχει ο καθένας στην περικεφαλαία του. Μοιράσαμε ρόλους στα παιδιά και τα αφήσαμε να δραματοποιήσουν τις κονταρομαχίες δίνοντας μόνα τους τη σειρά που θα μονομαχούσαν οι πρωταγωνιστές αναδεικνύοντας ως νικητή τον Καρδόμαχο.

Καταλήξαμε σε θεατρικά παιχνίδια με θέμα τα συναισθήματα. Παίξαμε παιχνίδια εμπιστοσύνης και συνεργασίας, περάσαμε από το εγώ..στο εγώ κ εσύ..και στην έννοια της φιλίας. Ταξιδέψαμε με αφορμή τα γεγονότα του έργου στις χώρες της χαράς και της λύπης, τις φτιάξαμε με διάφορα υλικά και τις ζωγραφίσαμε όπως τις φανταζόμασταν εμπνεόμενοι από ανάλογα μουσικά ακούσματα. Γίναμε γλυπτά αγάπης, γλυπτά θυμού και γλυπτά φόβου. Εκφράσαμε τα συναισθήματά μας σε μια απλή κορδέλα γκοφρέ την οποία την μεταμορφώναμε με τη φαντασία μας σε ότι μας προκαλούσε το κάθε συναίσθημα. Ταξιδέψαμε με τη καρδιά στο μονοπάτι της αγωνίας συντροφιά με την Αρετούσα και φτάσαμε μέχρι την εξορία να δούμε τον Ερωτόκριτο, εκεί πάλεψαν τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών, τα θέλω και τα πρέπει, το αγαπώ και το φοβάμαι. Γίναμε τα συναισθήματα που παλεύουν. Παίξαμε με λάστιχα τα οποία μεταμορφώσαμε σε εμπόδια και δυσκόλευαν τη πορεία μας. Καταλήξαμε από την μοναξιά και τον αποχωρισμό στη χαρά της συνάντησης και στη χαρά της φύσης καθώς κ αυτή συμμετέχει σε ότι συμβαίνει.

Το σενάριο της θεατρικής μας παράστασης αφορούσε συναισθηματικούς σταθμούς. Πρώτος σταθμός ήταν η αγάπη και η φιλία. Δεύτερος σταθμός η αγωνία και ο θυμός. Τρίτος σταθμός η λύπη και ο φόβος και τέταρτος σταθμός η χαρά και η ευτυχία.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Μέσα από τους στίχους  μάθαμε τι είναι “η καντάδα” και για πιο λόγο έκαναν παλιά “καντάδες”. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν και μας εκμυστηρεύτηκαν ότι θα ήταν πολύ όμορφο οι άνθρωπο να έκαναν και σήμερα καντάδες ως ένδειξη αγάπης προς τους αγαπημένους τους. Έπειτα αναρωτηθήκαμε τι κάνουμε με τη μουσική και πώς μας κάνει η μουσική να αισθανόμαστε. Για παράδειγμα με τη μουσική ταξιδεύουμε και φέρνουμε μαγικές εικόνες στο μυαλό μας. Με τη μουσική ηρεμούμε όταν είμαστε θυμωμένοι και χαιρόμαστε όταν είμαστε λυπημένοι κ.λπ. Μάθαμε το τραγούδι “Ποιό το χρώμα της αγάπης”, μεταμφιεστήκαμε ως Ερωτόκριτοι, Πολύδωροι και με τα λαγούτα μας κάναμε καντάδα στις Αρετούσες μας. Επίσης μάθαμε το ριζίτικο από τη συλλογή της Δόμνας Σαμίου “Για δες  περιβόλι όμορφο”.

Δημιουργήσαμε ρυθμό με το σώμα μας και με μουσικά όργανα εκφράζοντας διάφορα συναισθήματα π.χ. θυμός, αγωνία.

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

• Παιχνίδια σειροθέτησης  (Γκραβούρες)
• Παιχνίδια πρόσθεσης και  αφαίρεσης (Κονταρομαχίες)
• Δεκαπεντασύλλαβος
• Στατιστική ανάλυση συναισθημάτων
• Καταμέτρηση προσώπων  κ.ά.

ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ

• Πραγματοποιήσαμε εκπαιδευτικό ταξίδι στη Αθήνα όπου παρακολουθήσαμε τη θεατρική παράσταση “Ερωτόκριτος” από το θίασο του Ηλία Καρελλά.
• Πραγματοποιήσαμε βιωματική επίσκεψη στο Μουσείο Συναισθημάτων.
• Επίσκεψη στο Μουσείο Λαικής Τέχνης όπου είδαμε την τοιχογραφία του Θεόφιλου “Ερωτόκριτος-Αρετούσα”.
• Επίσκεψη στο ΚΠΕ Ανωγείων όπου πραγματοποίησαμε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα “Το σπίτι του βοσκού” (κρητικά ήθη και έθιμα, μικρό δρώμενο σχετικό με τον Ερωτόκριτο)
• Παρακολουθήσαμε παράσταση κουκλοθεάτρου του Κωστή Ζαιμάκη (θέατρο Αριμα) με θέμα τον Ερωτόκριτο.
• Επίσκεψη στο τρίπτυχο της Ασπασίας Παπαδοπεράκη: Κορνάρος- Θεοτοκόπουλος-Καζαντζάκης
• Επίσκεψη στο γλυπτό του Γιάννη Παρμακέλη : Ερωτόκριτος & Αρετούσα

ΥΙΟΘΕΣΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

Στο νηπιαγωγείο παρατηρήσαμε κάτοψη του Ηρακλείου και βρήκαμε πού βρίσκονται τα μνημεία που επισκεφθήκαμε, γράψαμε ταμπελίτσες με τα ονόματα των μνημείων και τις τοποθετήσαμε στην κάτοψη. Έπειτα συζητήσαμε για τις εντυπώσεις μας από την επίσκεψή μας στα μνημεία. Τα παιδιά ήταν ιδιαίτερα χαρούμενα που είδαν από κοντά το γλυπτό με τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα καθώς ορισμένα από αυτά απλά το προσπερνούσαν και δεν γνώριζαν πολλά για το συγκεκριμένο μνημείο, άλλα ήταν λίγο προβληματισμένα καθώς όπως μας είπαν ο χώρος που βρισκόταν το μνημείο δεν ήταν ιδιαίτερα καθαρός. Προτείναμε στα παιδιά να υιοθετήσουμε το μνημείο. Αφού τους εξηγήσαμε τι είναι η υιοθεσία μνημείου τα παιδιά με μεγάλη χαρά δέχτηκαν και έτσι χωριστήκαμε σε ομάδες και με την βοήθεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή μπήκαμε στο διαδίκτυο και ξεκινήσαμε την έρευνά μας. Οι ομάδες ήταν τέσσερις:

• Η ομάδα της τέχνης (μπλε ομάδα) έψαξε να βρει πληροφορίες σχετικές με το ποιος είναι ο δημιουργός του γλυπτού, τοποθεσία του γλυπτού και από πιο υλικό δημιουργήθηκε το γλυπτό.
• Η ομάδα του τότε και του σήμερα (κόκκινη ομάδα) η οποία έψαξε να βρει ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν σχετικά με το χώρο που βρίσκεται το μνημείο.
• Η ομάδα της λαογραφίας και λογοτεχνίας (κίτρινη ομάδα) η οποία έψαξε να βρει ιστορίες, λογοτεχνικά κείμενα και τραγούδια που έχουν σχέση με το μνημείο.
• Η ομάδα τέχνη και μνημείο (πράσινη ομάδα) η οποία έψαξε να βρει πληροφορίες για το αν υπάρχουν και άλλοι καλλιτέχνες που εμπνεύστηκαν όπως εμπνεύστηκε ο γλύπτης Παρμακέλης από το ποίημα του Ερωτόκριτου.

Αφού συγκεντρώσαμε όλες τις πληροφορίες φτιάξαμε την αφίσα μας με τίτλο “Υιοθέτηση  Μνημείου” και ορίσαμε μια ημερομηνία όπου θα επισκεπτόμασταν το μνημείο για να καθαρίσουμε το χώρο και να ενημερώσουμε τον κόσμο που περνάει από εκεί για το μνημείο.

Προσπαθήσαμε ακόμη να αναπαραστήσουμε με το σώμα μας τα δικά μας γλυπτά.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Ενώ στην αρχή ήταν δύσκολο το κείμενο για τα παιδιά, στη πορεία το αγάπησαν.

        Εξοικειώθηκαν με την κρητική διάλεκτο και με το ποίημα ως λογοτεχνικό είδος.

Χρησιμοποίησαν κάποιες ωραίες λέξεις του κουτιού στην καθημερινότητά τους.

Αναπτύξαμε την ενσυναίσθηση και το ενδιαφέρον για το διπλανό.

Αλληλεπίδραση παιδιών & παππούδων -γιαγιάδων μέσα από τους στίχους του Ερωτόκριτου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ερωτόκριτος, επιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου, εκδ. Εστία 1995.
• Ερωτόκριτος, επιμέλεια Δημήτριος Δεληγιάννης, εκδ. ADAM EDITIONS.
• Ερωτόκριτος, Κώστας Πούλος, εκδ. Παπαδόπουλος 2000.
• Ερωτόκριτος, Κατερίνα Μουρίκη και Ιωάννα Κυρίτση-Τζιώτη, εκδ. Διάπλαση 2015.
• Ο κήπος τον συναισθημάτων, Νίκη Κάντζου, Ρένα Δαμηλάκη και Γρηγόρης Κανελλόπουλος, εκδ. Δίπτυχο 2009.
• Η παλέτα των συναισθημάτων, Μουλάκη Έρα, εκδ. Κέδρος.
• Ο Ερωτόκριτος και οι επιδράσεις του στη νεότερη τέχνη, κατάλογος έκθεσης 12/9-26/9/2010, εκδ. Βώροι 2011.
• Οι ήρωες του Ερωτόκριτου, Υακίνθεια 2014.
• Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ “Ερωτόκριτος, ο ποιητής και η εποχή του” Ιούνιος 2000.
• Η λαϊκή παράδοση και η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, Ζωή Γκενάκου, εκδ. Πατάκη 2004.
• Η ποίηση του λαού και ο παιδικός λόγος, Ζωή Γκενάκου, εκδ. Πατάκη.
• Η ελληνική γλώσσα, το παιδί και ο λαϊκός πολιτισμός, Ζωή Γκενάκου, εκδ. Πατάκη 2002.