Το Ηράκλειο τότε… και σήμερα
Ελένη Γαραζανάκη, Αγγελική Βλαχάκη, Μανουέλα Κυρλάκη
(ΠΕ70 ΔΑΣΚΑΛΩΝ - elengarazanaki@gmail.com, ΠΕ06 ΑΓΓΛΙΚΗΣ - vlahashiang@yahoo.gr , ΠΕ70 ΔΑΣΚΑΛΩΝ -manuela.kirlaki@gmail.com )
8ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Οι μαθητές της Γ΄- Δ΄ τάξης παρουσιάζουν, μέσα από μικρά βίντεο και φωτογραφικό υλικό, τα ιστορικά μνημεία, αξιοθέατα, εκκλησίες, μουσεία, πλατείες, χώρους πολιτισμού- αθλητισμού και ψυχαγωγίας της πόλης μας.
Παρουσιάζουν, επίσης, την προσπάθειά τους στην Πύλη Ιησού, υπό την καθοδήγηση του συγγραφέα δημιουργικής γραφής, Λευτέρη Γιαννακουδάκη, αλλά και το αποτέλεσμα αυτής, τη δημιουργία ενός παραμυθιού. Κεντρικός ήρωας ο Νίκος Καζαντζάκης σε μικρή ηλικία, που με αφορμή την εξαφάνιση του αγαπημένου του σκύλου, Γκρέκο, μας ξεναγεί στο Ηράκλειο του τότε και του σήμερα.
Μέσα από διάφορες δημιουργικές εργασίες και εικαστικές δραστηριότητες, τα παιδιά εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους γι’ αυτό το υπέροχο ταξίδι περιπλάνησης, γνωριμίας και ξενάγησης στην πόλη που ζουν.
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Επισκέψεις, βιντεοσκόπηση, φωτογραφικό υλικό, δημιουργική γραφή, εικαστικές δραστηριότητες.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το σχολείο μας λειτουργεί ως 4/θέσιο με συνδιδασκαλία Γ΄ - Δ΄ τάξης, ακολουθώντας το β΄ κύκλο μαθημάτων της Δ΄ τάξης, αλλά με εξαίρεση τη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας η οποία διδάσκεται διαφορετική σε κάθε τάξη.
Κριτήριο επιλογής του θέματος ήταν η επιθυμία, την οποία εξέφρασαν τα παιδιά, να γνωρίσουν την ιστορία των μνημείων, που αντικρίζουν - συναντούν καθημερινά, κυρίως στο κέντρο της πόλης, στο οποίο ζουν. Με αφορμή επίσης σχετικά θέματα τα οποία παρουσιάζονται σε ενότητες των βιβλίων:
Ιστορία Γ΄ «Μινωικός Πολιτισμός»
Μελέτη Περιβάλλοντος Δ΄ Ενότητα 1η: «Ο τόπος μας, μέρη με ιστορία»
Ενότητα 2η: «Ο πολιτισμός των Ελλήνων και των άλλων λαών»
Ενότητα 7η: «Νέοι δρόμοι επικοινωνίας και ενημέρωσης»
Αποφασίσαμε από κοινού να ικανοποιηθεί η επιθυμία των παιδιών για περισσότερη μελέτη του θέματος.
ΣΚΟΠΟΣ
Η γνωριμία της ιστορίας της πόλης μας, έτσι όπως μας τη διηγούνται τα μνημεία της.
ΣΤΟΧΟΙ
Οι στόχοι που θέσαμε ήταν, τα παιδιά να γνωρίσουν την ιστορία της πόλης μας, να συνειδητοποιήσουν το ρόλο που έπαιξαν τα διάφορα μνημεία στις εκάστοτε ιστορικές περιόδους.
Να αποκτήσουν κατάλληλες δεξιότητες ώστε να μπορούν να συλλέγουν και να καταγράφουν στοιχεία, πληροφορίες από το διαδίκτυο, να συνειδητοποιήσουν την ορθή χρήση του και τη δυνατότητα την οποία προσφέρει για έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση και να την αξιοποιήσουν.
Να μπορούν να αξιοποιούν πληροφορίες και να τις οργανώνουν με βάση τα σημαντικότερα στοιχεία τους.
Να εξασκηθούν στη δημιουργική γραφή με την παραγωγή παραμυθιού και να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους.
Να συνειδητοποιήσουν τη σημασία των μνημείων στο ιστορικό γίγνεσθαι του τόπου μας και να κατανοήσουν την ευθύνη που έχουν για την ανάδειξή και την προστασία τους, ως συνεχιστές της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Να διαμορφώσουν αισθητική αντίληψη για την αρχιτεκτονική του χθες και του σήμερα της πόλης μας και να κατανοήσουν ότι η διαφορετική αυτή αρχιτεκτονική έχει άμεση σχέση με την πολιτισμική ταυτότητα των δημιουργών των μνημείων.
Πολύ σημαντικό για μας ήταν οι μαθητές να καλλιεργήσουν την υπευθυνότητα απέναντι σε ό,τι τους ανατέθηκε, να συνειδητοποιήσουν την αξία της συνεργασίας και του ομαδικού πνεύματος εργασίας, αλλά συγχρόνως να μάθουν να παίρνουν πρωτοβουλίες, να νιώσουν τη χαρά-ικανοποίηση της δημιουργίας και να αποκτήσουν την ικανότητα να παρουσιάσουν το έργο τους.
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Κατά τον σχεδιασμό μας ορίσαμε και εντοπίσαμε τη γεωπολιτισμική θέση της πόλης μας, αναφερθήκαμε στις ονομασίες που δόθηκαν στην πόλη κατά τις διάφορες ιστορικές περιόδους και θεωρήσαμε ως καταλληλότερο τρόπο παρουσίασης της πόλης μας, να αναφερθούμε στο Ηράκλειο τότε… και σήμερα.
Οριοθετήσαμε το χώρο του κέντρου της πόλης στον οποίο κυρίως θα αναζητήσουμε, επισκεφτούμε- γνωρίσουμε τα μνημεία, τις εκκλησίες, τα μουσεία, τις πλατείες, τις κρήνες, τις πύλες- στοές- προμαχώνες, άλλα αξιοθέατα, χώρους πολιτισμού- αθλητισμού- ψυχαγωγίας και την κεντρική αγορά.
Επιλέξαμε από κοινού το θέμα μας και καθορίσαμε το πλαίσιο δράσης, ώστε να περιλαμβάνει διάφορες δραστηριότητες.
Αποφασίσαμε να συλλέξουμε έντυπο υλικό, να αντλήσουμε, να καταγράψουμε πληροφορίες από το διαδίκτυο, και να δημιουργήσουμε ατομικό φάκελο για τη συγκέντρωση και φύλαξή τους.
Οι επισκέψεις μας θα αφορούσαν αντιπροσωπευτικά μνημεία, αξιοθέατα, χώρους πολιτισμού, τα οποία θα παρουσίαζαν τα παιδιά μέσα από μικρές βιντεοταινίες και φωτογραφικό υλικό.
Σκεφτήκαμε να εμπλουτίσουμε τις δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης με τη δημιουργία ενός παραμυθιού, όπου ο ήρωάς του θα μας ξεναγεί στην πόλη μας.
Άλλες δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης που προτάθηκαν ήταν κρυπτόλεξο, ακροστιχίδα, τοποθέτηση λεζάντας σε εικόνες, συμπλήρωση λέξεων ή φράσεων σε σχετικό κείμενο, γραπτή παρουσίαση μνημείου, αλλά και εικαστική έκφραση, ζωγραφίζοντας ένα μνημείο, δημιουργώντας πόστερ με τα σημαντικότερα μνημεία, με σκοπό να τα εκθέσουμε.
Η μέθοδος την οποία θα ακολουθούσαμε θα αφορούσε την ομαδοσυνεργατική, διαθεματική και διερευνητική προσέγγιση.
Ο προβλεπόμενος χρόνος για το σχεδιασμό, την υλοποίηση και την παρουσίαση του προγράμματος, ήταν 5 μήνες στα πλαίσια των ωρών της Ευέλικτης Ζώνης, αλλά και στα πλαίσια της διαθεματικότητας σε ώρες εμπλεκόμενων μαθημάτων
ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ
ΓΛΩΣΣΑ
Συλλογή έντυπου υλικού, υλικού από το διαδίκτυο, ανάγνωση και επισήμανση των σημαντικότερων στοιχείων.
Δημιουργική έκφραση (παραμύθι, κρυπτόλεξο, ακροστιχίδα, συμπλήρωση κειμένου, λεζάντες σε εικόνες, γραπτή παρουσίαση μνημείου)
ΙΣΤΟΡΙΑ
Μινωικός Πολιτισμός (Κνωσός)
Μνημεία και ο ρόλος τους σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους
(Ενετοκρατία – Τουρκοκρατία – σήμερα)
Μουσεία (χώρος φύλαξης – έκθεσης )
Τοπική ιστορία
ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Ο τόπος μας, μέρη με ιστορία
Ο πολιτισμός των Ελλήνων
Όσα έφτασαν σε μας από παλιά
Μουσεία να δουν τα μάτια σας…
Θρησκευτικά μνημεία στον τόπο μας
Από πολιτισμό σε πολιτισμό
Νέοι δρόμοι επικοινωνίας
και ενημέρωσης
Κατασκευή έργων(συνθήκες-εργαλεία)
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ
Εκκλησίες της πόλης μας
Χώροι λατρείας άλλοτε
και σήμερα (τζαμιά- εκκλησίες)
Κειμήλια, εικόνες με ιστορία
ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
Μινωικά αθλήματα
Χώροι αθλητισμού της
πόλης μας
O γύρος των τειχών
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ
Ζωγραφίζω ένα μνημείο της πόλης μου
Δημιουργία πόστερ με μνημεία, αξιοθέατα, εκκλησίες, χώρους πολιτισμού τότε...και σήμερα
Φωτογράφιση - βιντεοσκόπηση
ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ
Εκμάθηση ανάγνωσης χρονολογιών
Σύγκριση χρονολογιών
Υπολογισμοί και δημιουργία προβλημάτων σχετικών με χρονολογίες
Νομίσματα άλλοτε-σήμερα
ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ
Εξαιτίας της ιδιομορφίας του τμήματος και του μικρού αριθμού μαθητών του, χωριστήκαμε σε λίγες ομάδες.
Ο χωρισμός σε ομάδες έγινε με κριτήριο την «ανομοιομορφία», όσον αφορά το φύλο, την κοινωνική προέλευση, τη σχολική επίδοση, αλλά και την τάξη, πετυχαίνοντας έτσι την ενεργή συμμετοχή όλων των παιδιών, την καλύτερη συνεργασία, αλλά και το καλύτερο αποτέλεσμα.
Η κάθε ομάδα έπρεπε να αναλάβει ένα ή και παραπάνω υποθέματα, να αντλήσει πληροφορίες, να καταγράψει τα πιο σημαντικά στοιχεία και να τα παρουσιάσει στην τάξη. Στο τέλος θα γίνει η σύνθεση των εργασιών όλων των ομάδων, έτσι ώστε κάθε παιδί να έχει στο φάκελό του όλο το σχετικό υλικό.
Προέκυψαν δυσκολίες σχετικά με τις επισκέψεις, βιντεοσκοπήσεις, φωτογράφιση, οι οποίες ενώ προγραμματίζαμε να ακολουθούν την ολοκλήρωση παρουσίασης κάθε ομάδας μνημείων, εξαιτίας των άσχημων καιρικών συνθηκών αυτό δεν έγινε εφικτό, με αποτέλεσμα να γίνουν οι περισσότερες στο τέλος του προγράμματος και σε αντιπροσωπευτικά μνημεία.
Η υλοποίηση του προγράμματος ολοκληρώθηκε σε διάστημα πέντε μηνών, στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης, αλλά και της διαθεματικής προσέγγισης με εμπλεκόμενα μαθήματα, ακολουθώντας την παρακάτω χρονική εξέλιξη:
ΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
1ος ΜΗΝΑΣ
Επιλογή του θέματος από κοινού – Ευαισθητοποίηση σχετικά με το θέμα
Καθορισμός σκοπού και στόχων – Χωρισμός σε υποθέματα
Χωρισμός σε ομάδες – Καθορισμός πλαισίου δράσης
Δημιουργία ατομικού φακέλου συγκέντρωσης και φύλαξης του έντυπου υλικού
2ος ΜΗΝΑΣ & 3ος ΜΗΝΑΣ
Ανάθεση δραστηριοτήτων στις ομάδες και συναντήσεις των ομάδων για την αρμονική συνεργασία τους.
Άντληση πληροφοριών από το διαδίκτυο με βασικό κριτήριο το χωρισμό σε υποθέματα.
Επεξεργασία του υλικού από κάθε ομάδα και καταγραφή των σημαντικότερων στοιχείων, αλλά και στοιχείων κατανοητών από τα παιδιά κατά την παρουσίασή τους στην τάξη.
Επισκέψεις σε αντιπροσωπευτικά μνημεία, αξιοθέατα, βιντεοσκοπήσεις και φωτογράφισή τους με σκοπό τη χρήση τους στη συνέχεια στην τελική παρουσίαση του προγράμματος.
Πρόσκληση και παρουσίαση από την αρχαιολόγο κ. Σταρίδα του « Μεγάλου Κάστρου» στο οποίο εικονίζονται μνημεία, αξιοθέατα, εκκλησίες, πλατείες, δρόμοι, πύλες, το λιμάνι και άλλες γωνιές του Ηρακλείου κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη.
Δόθηκε έτσι η δυνατότητα στους μαθητές να γνωρίσουν το «Παλιό Ηράκλειο» να συγκρίνουν και να διαπιστώσουν τις αλλαγές που υπέστη στο πέρασμα του χρόνου, αλλά και τις επιπτώσεις από την κατάκτηση του νησιού από διάφορους λαούς.
4ος ΜΗΝΑΣ
Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού
Οι μαθητές, μέσα από μια δωρεάν, από το σύλλογο ξεναγών ξενάγηση, ξετύλιξαν το μίτο της Αριάδνης, περιπλανήθηκαν στα στενά του Λαβύρινθου, φιλοξενήθηκαν στην Αίθουσα του Θρόνου, γνώρισαν τους αποθηκευτικούς χώρους και το αποχετευτικό σύστημα του παλατιού, συστήθηκαν στον Πρίγκιπα με τα κρίνα, θαύμασαν τις υπέροχες τοιχογραφίες και αποχαιρέτησαν το χώρο παίρνοντας μαζί τους για αναμνηστικό υπέροχες εικόνες, μύθους και ιστορίες μιας άλλης εποχής.
Δημιουργική γραφή και έκφραση
Συνεργαστήκαμε με το Εργαστήρι Δημιουργικής Γραφής και το συγγραφέα Λευτέρη Γιαννακουδάκη για τη δημιουργία ενός παραμυθιού σχετικού με το θέμα μας.
Ο συγγραφέας σε δυο προγραμματισμένες επισκέψεις στο σχολείο μας, δίδαξε στα παιδιά κάποια μυστικά της τεχνικής δημιουργίας ενός παραμυθιού.
Στη συνέχεια εμπνεύστηκαν από κοινού τον κεντρικό ήρωα που θα μας ξεναγήσει στην πόλη μας. Ως χώρος δημιουργίας ορίστηκε η Πύλη Ιησού, όπου φιλοξενείται σήμερα ο κεντρικός μας ήρωας που δεν είναι άλλος από το Νίκο Καζαντζάκη.
Οι μικροί συγγραφείς με τη φαντασία τους και υπό την καθοδήγηση του κ. Γιαννακουδάκη ξεδίπλωσαν το ταλέντο τους στη δημιουργική γραφή. Εμπνευσμένοι από το χώρο, το έργο του Ν. Καζαντζάκη και έχοντας κατά νου το στόχο του προγράμματος, την περιπλάνηση, ξενάγηση στην πόλη μας, δημιούργησαν ένα μικρό παραμύθι.
Κεντρικός ήρωας ο μικρός Νίκος που στην προσπάθειά του να βρει το χαμένο του σκύλο, Γκρέκο, περνάει από διάφορα κεντρικά σημεία της πόλης ψάχνοντάς τον, συναντά σημαντικά πρόσωπα της ζωής και του έργου του και περιπλανώμενος μας ξεναγεί και καταλήγει στο Μαρτινέγκο όπου βρίσκει επιτέλους τον αγαπημένο του φίλο και αποφασίζει να αναπαυθεί.
Το παραμύθι παρουσιάστηκε σε σχετική εκδήλωση του Δήμου Ηρακλείου, στο χώρο του Πολιτιστικού Κέντρου και αποτελούσε μέρος διάφορων δραστηριοτήτων στις οποίες είχαμε δηλώσει συμμετοχή.
Επισκέψεις – Βιντεοσκοπήσεις - Φωτογράφιση
5ος ΜΗΝΑΣ
Άλλες δραστηριότητες δημιουργικής γραφής – έκφρασης
Δημιουργία κρυπτόλεξου και ακροστιχίδας. Γραπτή παρουσίαση ενός μνημείου.
Συμπλήρωση κειμένου με λέξεις ή φράσεις, σχετικές με το θέμα μας.
Ονόματα-λεζάντες κάτω από εικόνες μνημείων. Δημιουργία προβλημάτων με χρονολογίες.
Επίσκεψη στο Ιστορικό Μουσείο και ξενάγηση στη Mακέτα της παλιάς πόλης, από την αρχαιολόγο κ. Λιάνα Σταρίδα.
Επίσκεψη στο “Σύγχρονο” Λαβύρινθο στη Χερσόνησο.
Εικαστικές δραστηριότητες
Ζωγραφίζω ένα μνημείο της πόλης μου. Δημιουργία πόστερ με εικόνες μνημείων
Επισκέψεις – Βιντεοσκοπήσεις – Φωτογράφιση
Δραματοποίηση του παραμυθιού μας “Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ”
Σύνθεση όλων των δραστηριοτήτων σε ταινία
Αξιολόγηση - Αυτοαξιολόγηση
Παρουσίαση του προγράμματος με τη δημιουργία μικρής ταινίας, στην οποία τα παιδιά μας ξεναγούν στην πόλη μας και παρουσιάζουν όλες τις δραστηριότητές τους σχετικά με το θέμα.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
Μαθητές και εκπαιδευτικοί ως ομάδα προσεγγίσαμε την ιστορία της πόλης μας στις διάφορες περιόδους, ενετοκρατίας, τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα.
Επισκεφτήκαμε και γνωρίσαμε τις εκκλησίες, τα μουσεία, τις πλατείες, τα μνημεία, τις ενετικές και οθωμανικές κρήνες, τις πύλες, στοές, προμαχώνες, χώρους πολιτισμού, αθλητισμού και ψυχαγωγίας και την κεντρική αγορά της πόλης μας.
Συνειδητοποιήσαμε τη σημασία τους στο ιστορικό γίγνεσθαι του τόπου μας και την ευθύνη ως συνεχιστές της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Οι μαθητές απέκτησαν δεξιότητες συλλογής, καταγραφής και οργάνωσης πληροφοριών μέσα από το διαδίκτυο, εκφράστηκαν δημιουργικά και εικαστικά.
Μέσα από την επικοινωνία, συνεργασία, δημιουργία και δράση, τους δόθηκε η δυνατότητα και η ευκαιρία να μάθουν πώς να μαθαίνουν, να αποκτήσουν ευχέρεια στη χρήση του λόγου, να αναπτύξουν πρωτοβουλίες, κριτική σκέψη, να έχουν ίσες ευκαιρίες συμμετοχής και να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση.
Ανταποκρίθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό στο βασικό σκοπό και τους στόχους του προγράμματος και μέσα από μια ποικιλία δραστηριοτήτων τελικά κατέκτησαν τη γνώση.
ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΑ – ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Στο τέλος αυτού του υπέροχου ταξιδιού αισθανόμαστε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε φορείς και πρόσωπα που μας έδωσαν τη δυνατότητα και ευκαιρία συμμετοχής σε δράσεις , που βοήθησαν στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού, αλλά και στην ξενάγηση σε διάφορα μνημεία της πόλης μας, όπως:
•Το Δήμο Ηρακλείου για την ευκαιρία συμμετοχής στο πρόγραμμα: «Δημοσιότητα-Δικτύωση Ο.Σ.Α.Α.» του Π.Ε.Π. Κρήτης.
•Το Εργαστήρι Δημιουργικής Γραφής και το συγγραφέα Λευτέρη Γιαννακουδάκη, που μας δίδαξε την τεχνική δημιουργίας ενός παραμυθιού και καθοδήγησε την προσπάθειά μας.
•Την αρχαιολόγο κ. Σταρίδα, που μας διέθεσε το πολύτιμο υλικό της, ξεναγώντας μας στο «ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ», αλλά και στη Μακέτα της παλιάς πόλης.
•Το Σύλλογο Ξεναγών Ηρακλείου, για τη δωρεάν ξενάγηση στον Αρχαιολογικό Χώρο της Κνωσού.
•Το Ferias tranel , πρακτορείο τουριστικών λεωφορείων και τον κ. Τρυπιδάκη, που μας διέθεσε δωρεάν λεωφορείο για τη μετάβασή μας στον Αρχαιολογικό Χώρο της Κνωσού.
•Τους μαθητές του 1ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου, που με τις ζωγραφιές τους πλαισίωσαν το παραμύθι μας.
•Τον εφημέριο της ενορίας Αγίου Μηνά, παπα- Μανόλη Σταυρουλάκη για την ξενάγηση στον Μικρό Άγιο Μηνά.
- Τον εκπαιδευτικό Τ.Π.Ε. Μανόλη Κασαπάκη που νίκησε τους δαίμονες της τεχνολογίας.
- Τους γονείς των παιδιών που μας επέτρεψαν την εμφάνιση των παιδιών τους στις βιντεοταινίες.
- To συνάδελφο Γιώργο Κουτσουδάκη για την εξαιρετική συνεργασία και βοήθεια στην παρουσίαση του αποτελέσματος της προσπάθειάς μας.
•Μα πέρα και πάνω απ’όλους τα παιδιά της Γ’- Δ’ τάξης για τη θαυμάσια προσπάθειά τους, τα παιδιά της Ε’- ΣΤ’ τάξης για τη φιλική συμμετοχή και συνεργασία τους στη δημιουργία του παραμυθιού, καθώς και τη διευθύντρια Θωμία Καραμάνου και τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς, Μανουέλα Κυρλάκη, Ελένη Καγιαλίκου, Πόπη Λεβέντη, Απόστολο Πιστίκη,που όλοι τους έβαλαν ένα λιθαράκι στην κοινή προσπάθεια του σχολείου μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
Δερμιτζάκης Μ. (1962).«ΑΠΟ ΟΣΑ ΘΥΜΟΥΜΑΙ, ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΚΑΣΤΡΟ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΚΙΜΑΚΗΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ
ΔΟΥΛΓΕΡΑΚΗΣ Μ. (1998).«Επιστροφή στο ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ», Έκδοση Ε.Α. Cavalieroi Χανιά
Παναγιωτάκης Ν. (1988). «Κρήτη Ιστορία και Πολιτισμός», Βικελαία Βιβλιοθήκη
ΠΑΤΕΡΑΚΗΣ Μ. (1990). «Κρήνες και Κάστρα της Κρήτης», Εκδόσεις Σφακιανός
Σταρίδα Λ. ( ). «ΥΠΗΡΧΕ ΜΙΑ ΠΟΛΗ Το Μεγάλο Κάστρο», Εκδόσεις Ίτανος, Ηράκλειο
Σταρίδα Λ. (2008). «Η Λέσχη των Ευγενών του Χάνδακα», Εκδόσεις Δοκιμάκης, Ηράκλειο
Τζομπανάκη Χ. (2000). «ΘΑΛΑΣΣΙΝΗ ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ», ΕΚΔΟΣΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΤΖΟΜΠΑΝΑΚΗ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ
CD, “Ηράκλειο μια πόλη, μια ιστορία»,(2004). Δήμος Ηρακλείου
