Μαθαίνω τα συναισθήματά μου και δε φοβάμαι να τα εκφράσω. Ελέγχω και διαχειρίζομαι τα δικά μου συναισθήματα και των άλλων
Μαρία Γιαννακοπούλου, Ειρήνη Βασιλάκου
(ΠΕ60 ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ - margiannakop@hotmail.com , ΠΕ60 ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ)
Νηπιαγωγείο Πετροκεφαλίου
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η συναισθηματική αγωγή παίζει σπουδαίο ρόλο για την σωστή και ολοκληρωμένη ανάπτυξη του παιδιού. Η συναισθηματική εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση, αναφέρεται στην καλλιέργεια όλων των ικανοτήτων που απαρτίζουν τη συναισθηματική νοημοσύνη στο πλαίσιο των αλληλεπιδράσεων των παιδιών στην οικογένεια και στο σχολείο. Προγράμματα που βοηθούν στην ανάπτυξή της από τη μικρή ηλικία ωφελούν σημαντικά στη μετέπειτα κοινωνικοσυναισθηματική και γενικότερη εξέλιξη του παιδιού ως ενηλίκου.
Στο πρόγραμμα που υλοποιήσαμε επικεντρωθήκαμε σε βασικά συστατικά του κόσμου των συναισθημάτων. Βασικοί στόχοι είναι τα παιδιά αρχικά να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους και έπειτα να τα εκφράζουν, να τα ελέγχουν και να μάθουν να τα διαχειρίζονται. Κάποιες ενδεικτικές δραστηριότητες που θα παρουσιάσουμε είναι η ανάγνωση παραμυθιών κατάλληλων για την αναγνώριση των συναισθημάτων, η παραλλαγή ενός παραμυθιού, η δραματοποίηση, η διαχείριση καθημερινών προβλημάτων της τάξης μέσα από παιχνίδια ρόλων και ομαδικά κολάζ.
Οι γονείς συμμετείχαν ενισχύοντας το πρόγραμμα με το ανάλογο υποστηρικτικό υλικό (dvd, παραμύθια κ.ά.) και στο τέλος του προγράμματος τα παιδιά παρουσίασαν όσα υλοποίησαν. Εφαρμόσαμε καθ’ όλη τη διάρκεια διαμορφωτική αξιολόγηση και ολοκληρώσαμε το πρόγραμμα με τελική αξιολόγηση.
Οι αρχικοί μας στόχοι επιτεύχθηκαν, καθώς η καθημερινότητα των παιδιών άλλαξε σε μεγάλο βαθμό δουλεύοντας μέσα από ένα κλίμα συνεργασίας και συζήτησης ως προς την επίλυση των συγκρούσεων και αυξάνοντας την κατανόηση και την αλληλοβοήθεια μεταξύ τους.
O κόσμος μέσα μου. Nηπιαγωγείο Πετροκεφαλίου. from ΜΑΡΙΑ RAPTAKI
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Αναγνώριση, έκφραση, έλεγχος, διαχείριση συναισθημάτων, ψυχική υγεία.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η αξία της συναισθηματικής νοημοσύνης και η ανάγκη εκπαίδευσης των παιδιών προς αυτή την κατεύθυνση έχει σήμερα ευρέως αναγνωριστεί και το σχολείο, με τα μέσα που διαθέτει, μπορεί να προσφέρει τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες για μια εκπαιδευτική προσέγγιση με στόχο την καλλιέργεια των συναιθημάτων.
Στη διαμόρφωση των παραπάνω θέσεων έπαιξαν καταλυτικό ρόλο οι θεωρίες των Gardner και Golemman.
Ο Howard Gardner, αναπτυξιακός ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Harvard, υποστήριξε το 1983 ότι υπάρχουν εννιά διαφορετικά και ανεξάρτητα είδη νοημοσύνης, μια θεωρία που έγινε γνωστή ως «Θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης». Σύμφωνα με την θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης του Gardner δεν υπάρχει ένα μονολιθικό είδος νοημοσύνης αλλά ένα ευρύ φάσμα το οποίο περιλαμβάνει εννέα παράγοντες, μεταξύ των οποίων είναι οι διαπροσωπικές ικανότητες και η ενδοψυχική ικανότητα.
Η θεωρία που διατύπωσε περιλαμβάνει τα παρακάτω είδη νοημοσύνης:
1. Γλωσσική- λεκτική νοηµοσύνη (verbal- linguistic intelligence) είναι η ικανότητα κατανόησης των σηµασιών των λέξεων και συµπεριλαµβάνει επίσης την ικανότητα πειθούς για δράση, την εξήγηση διδασκαλίας, την ικανότητα για αστεϊσµούς, τη µνήµη. Το είδος αυτό της νοηµοσύνης εδράζεται ανατοµικά στον αριστερό κροταφικό λοβό. Τα άτοµα, που διαθέτουν αυτό το είδος νοηµοσύνης, διακρίνονται ως συγγραφείς, δηµοσιογράφοι ή πωλητές.
2. Σωµατική ψυχο-κινητική νοηµοσύνη (bodily intelligence) είναι η ικανότητα να χρησιµοποιεί κανείς εξαίρετα τις κινητικές του δεξιότητες. Εδράζεται στο νωτιαίο µυελό και αφορά την αλληλεπίδραση κίνησης-αντίληψης µεταξύ νου και σώµατος. Άτοµα, που διαθέτουν αυτή τη νοηµοσύνη, διακρίνονται ως αθλητές, χειρουργοί, χορευτές.
3. Λογική-µαθηµατική νοηµοσύνη (logical, mathematical intelligence) είναι η ικανότητα να ερευνά κανείς σχέδια, κατηγορίες και σχέσεις µε χειρισµό συµβόλων και επαγωγική- απαγωγική λογική. Είναι η νοηµοσύνη της φιλοσοφίας και της επιστήµης και δικηγόροι, µαθηµατικοί και προγραµµατιστές διαθέτουν αυτό το είδος της νοηµοσύνης
4. Μουσική-ρυθµική νοηµοσύνη (musical intelligence) είναι η ικανότητα να απολαµβάνει, να εκτελεί και να συνθέτει κανείς µουσικά κοµµάτια. Ενδείξεις της ικανότητας αυτής είναι η ευαισθησία στην κίνηση, στο ρυθµό, στη χροιά του ήχου και σε όλες τις συναισθηµατικές εφαρµογές. Εδράζεται ανατοµικά στο δεξί ηµισφαίριο και συγκεκριµένα στο δεξιό µετωπιαίο, κροταφικό λοβό.
5. Χωρική-παραστατική νοηµοσύνη (spatial intelligence) είναι η ικανότητα να παρατηρεί και να χειρίζεται νοερά κανείς µε επιδεξιότητα µια µορφή ή αντικείµενο και να δηµιουργεί ισορροπίες και συνθέσεις. Ενδείξεις της νοηµοσύνης αυτής είναι η δραστική φαντασία µέσω νοερών συλλήψεων. Τη νοηµοσύνη διαθέτουν αρχιτέκτονες, γλύπτες και µηχανικοί και εδράζεται στο δεξιό πλευρικό λοβό.
6. Νατουραλιστική νοηµοσύνη (naturalistic intelligence) είναι η ικανότητα αναγνώρισης των φυσικών µορφών και η τάση επικοινωνίας µε τη φύση και τα ζώα. Όσοι διαθέτουν αυτή τη νοηµοσύνη διακρίνονται ως βιολόγοι, αγρότες ή εναλλακτικοί γιατροί
7. Υπαρξιακή νοηµοσύνη (existential) είναι το ενδιαφέρον για βασικά θέµατα και θεµελιώδη ερωτήµατα σχετικά µε τη ζωή. Η υπαρξιακή νοηµοσύνη δεν έχει ακόµη αποδειχθεί.
8. Διαπροσωπική νοηµοσύνη (interpersonal intelligence) είναι η ικανότητά να κατανοεί κάποιος τους άλλους και να συνεργάζεται αποτελεσµατικά µαζί τους. Η νοηµοσύνη αυτή αναπτύσσεται, όταν τα άτοµα εργάζονται σε µικρές οµάδες και δέχονται τις αντιδράσεις των µελών και τις αλληλεπιδράσεις. Εδράζεται στο µετωπιαίο λοβό και νεοφλοιό. Αφορά την οµαδική δηµιουργική διαδικασία, την ατοµική αυθυπέρβαση στις κοινωνικές σχέσεις και τη θετική αλληλοσχέτηση.
9. Ενδοπροσωπική νοηµοσύνη (intrapersonal intelligence) είναι η ικανότητα κατανόησης βαθύτερων αισθηµάτων και επιθυµιών και η ικανότητα προσωπικής γνώµης. Οι ενδείξεις για την ύπαρξη αυτής της νοηµοσύνης είναι ότι το άτοµο γνωρίζει τις αδυναµίες του και είναι προσεκτικό στις επιλογές του. Εδράζεται στο µετωπικό λοβό και νεοφλοιό. Το άτοµο, που διαθέτει αυτό το είδος νοηµοσύνης, ενοποιεί όλες τις µορφές της νοηµοσύνης και πετυχαίνει τη γνώση του εαυτού και τη γνώση για τη σηµασία της ζωής.
Οι δύο τελευταίοι τύποι νοηµοσύνης που αναφέρονται στην ενδοπροσωπική και στη διαπροσωπική νοηµοσύνη αποτέλεσαν τη βάση της θεωρίας για τη Συναισθηµατική Νοηµοσύνη, την οποία ανέπτυξαν επόμενοι μελετητές.
Η πρώτη ολοκληρωμένη θεωρία συναισθηματικής νοημοσύνης προτάθηκε το 1990 από δύο ψυχολόγους στο Yale, τον Peter Salovey και τον John Mayer. Οι Salovey και Mayer όρισαν τη συναισθηματική νοημοσύνη ως «την ικανότητα να μπορεί κανείς να παρακολουθεί και να ρυθμίζει τα δικά του συναισθήματα αλλά και αυτά των άλλων και να τα χρησιμοποιεί ως οδηγό για σκέψη και δράση».
Ο Salovey, εντάσσει τους παράγοντες που συνθέτουν τη συναισθηματική νοημοσύνη και που κάνουν τους ανθρώπους να πετυχαίνουν ή όχι στη ζωή τους, σε πέντε βασικούς τομείς οι οποίοι είναι :
1. Η γνώση των συναισθημάτων μας (αυτοεπίγνωση)
2. Έλεγχος των συναισθημάτων (αυτορρύθμιση)
3. Εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό μας (αυτοπαρακίνηση).
4. Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων (ενσυναίσθηση).
5. Χειρισμός των σχέσεων (κοινωνικές δεξιότητες).
Το 1995 ο Daniel Goleman παρουσίασε την θεωρία του περί συναισθηματικής νοημοσύνης βασιζόμενος στις τελευταίες πρωτοποριακές ανακαλύψεις των νευροεπιστημών γύρω από τη λειτουργία του εγκεφάλου και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Χρησιμοποιώντας τα ευρήματα από συστηματικές κλινικές μελέτες, ο Goleman προσδιορίζει τους παράγοντες που κάνουν κάποιους ανθρώπους να πετυχαίνουν και κάποιους να αποτυγχάνουν στη ζωή τους.
Ο Goleman όρισε τη Συναισθηµατική Νοηµοσύνη ως την ικανότητα να µπορεί κάποιος να βρίσκει κίνητρα για τον εαυτό του ,να αντέχει τις απογοητεύσεις, να ελέγχει την παρόρµηση, να χαλιναγωγεί την ανυποµονησία του, να ρυθµίζει σωστά τη διάθεσή του, να εµποδίζει την απογοήτευσή του, να έχει ενσυναίσθηση και ελπίδα. Επεσήµανε επίσης την παρορµητικότητα, τη σταθερότητα, την αισιοδοξία και τη δυναµικότητα, ως προϋποθέσεις για επιτυχία στην επαγγελµατική και προσωπική ζωή.(Goleman,1995)
Ο Goleman αναπτύσσει τη θεωρία του περί συναισθηματικής νοημοσύνης χρησιμοποιώντας το μοντέλο των συναισθηματικών ικανοτήτων. Σύμφωνα με αυτό, η συναισθηματική νοημοσύνη απαρτίζεται από δύο βασικές ικανότητες: την προσωπική ικανότητα και την κοινωνική ικανότητα.
Η προσωπική ικανότητα περιλαμβάνει την αυτοεπίγνωση, την αυτορρύθμιση και τα κίνητρα συμπεριφοράς ενώ η κοινωνική ικανότητα την ενσυναίσθηση και τις κοινωνικές δεξιότητες (επικοινωνία, επιρροή, διαπραγμάτευση, αλλαγή, καλλιέργεια δεσμών, συνεργασία κ.ά.).
Όλες οι συναισθηματικές ικανότητες μπορούν να καλλιεργηθούν με την σωστή εκπαίδευση και εξάσκηση.
Καταλυτικό ρόλο στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών παίζει η ένθερμη σχέση του παιδαγωγού με τα παιδιά, καθώς ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως πρότυπο για τα παιδιά, δέχεται τα συναισθήματά τους και τους ενθαρρύνει να τα εκφράσουν, ενώ παράλληλα τους παροτρύνει να κατανοήσουν και αυτά των συμμαθητών τους. Δημιουργεί ένα περιβάλλον ασφάλειας, αποδοχής και κατανόησης όλων των παιδιών, στο οποίο αναπτύσσονται κατάλληλες δραστηριότητες, που ευνοούν τη συνεργασία και την αλληλεπίδραση. Τα μικρά, αλλά επιτυχημένα βήματα των παιδιών μέσω της επίτευξης προσιτών, ανάλογων με το επίπεδό τους στόχων τα ενθαρρύνουν και τα βοηθούν να πιστέψουν στις δυνατότητές τους και να ενισχύσουν την αυτοεικόνα τους και συγχρόνως τα παρακινούν για περαιτέρω δράση και εξερευνήσεις. Επίσης, σημαντική είναι η σύνδεση των δραστηριοτήτων με θετικά συναισθήματα, όπως χαρά και ικανοποίηση, καθώς συνοδεύονται από εμπιστοσύνη στον εαυτό, αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση.
ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ
Σκοπός του προγράμματος είναι να μπορούν τα παιδιά να αναπτύξουν συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες, να θέτουν στον εαυτό τους προβλήματα και να αναζητούν την επίλυσή τους, έτσι ώστε να βελτιώσουν την επικοινωνία με τους ομηλίκους, αλλά και τους ενηλίκους του περιβάλλοντός τους.
Οι επιμέρους στόχοι εντοπίζονται στο να μπορέσουν τα παιδιά:
Να αναγνωρίζουν τα δικά τους συναισθήματα και των άλλων.
Να ελέγχουν τα συναισθήματά τους και να τα διαχειρίζονται.
Να αποκτήσουν ενσυναίσθηση.
Να αντιμετωπίζουν δυσκολίες και να επιλύουν συγκρούσεις.
Να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως ένα άτομο ξεχωριστό με ιδιαίτερες ικανότητες και αξία.
Να εντοπίζουν ομοιότητες και διαφορές σε σχέση με τους άλλους και να τους σέβονται.
Να κατανοούν την αξία της ομαδικής εργασίας και της από κοινού ανακάλυψης.
Να συνειδητοποιήσουν την αξία της φιλίας.
Να συνειδητοποιήσουν ότι μπορούν να επέμβουν σε διάφορα γεγονότα που τους στενοχωρούν στην καθημερινή ζωή τους και να τα αλλάξουν.
Να εκφράζουν τα συναισθήματα τους μέσω της ζωγραφικής και των εικαστικών.
Να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα των άλλων μέσα από τις εκφράσεις του προσώπου και να παίξουν παντομίμα μέσα από παιχνίδια ρόλων.
Να διαδραματίζουν ρόλους μέσα από καθημερινά σενάρια.
Να αναδημιουργήσουν ένα παραμύθι αλλάζοντας τη ροή του, δίνοντας έμφαση στο συναίσθημα της χαράς.
Να συνειδητοποιήσουν ότι ο θυμός είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα που αισθάνονται όλοι. Μαθαίνουν να το εκφράζουν με λειτουργικό τρόπο και να το αντιμετωπίζουνε.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΕΩΝ
Το πρόγραμμα για τα συναισθήματα ξεκίνησε με αφορμή τη δυσκολία των παιδιών να διαχειριστούν τις συγκρούσεις μεταξύ τους, οι οποίες πραγματοποιούνταν καθημερινά στην τάξη μας ιδίως μεταξύ των αγοριών. Αρχικά, διαβάσαμε αρκετά παραμύθια με σκοπό τον προβληματισμό, τη σχετική συζήτηση και τελικά την αναγνώριση των συναισθημάτων. (αναφέρονται αναλυτικά στη βιβλιογραφία). Στη συνέχεια, ακολούθησαν δράσεις που περιελάμβαναν παντομίμα, κουκλοθέατρο, δραματοποίηση και εικαστική δημιουργία. Παραθέτουμε μία σειρά των κυριότερων δραστηριοτήτων που πραγματοποιήσαμε.
Παντομίμα – Βρες το συναίσθημα
Τα παιδιά χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες. Η κάθε ομάδα οργανώνει κρυφά, χωρίς να ακούν τα υπόλοιπα παιδιά, ένα μικρό περιστατικό της καθημερινότητας που καταλήγει σε ένα συναίσθημα (π.χ πήρα ένα δώρο, έπεσα και χτύπησα, είμαι μόνος/η στο σπίτι κ.α). Έπειτα το παρουσιάζουν. Η ομάδα που θα το βρει πρώτη παίρνει ένα βαθμό. Νικήτρια είναι η ομάδα που θα μαζέψει τους περισσότερους βαθμούς.
Κολάζ συναισθημάτων
Ξεκινάμε με παιχνίδι με κάρτες, στις οποίες αποτυπώνονται διάφορα συναισθήματα. Ένα παιδί επιλέγει μία κάρτα και αναπαριστά με παντομίμα το συναίσθημα στην υπόλοιπη ομάδα, που προσπαθεί να το μαντέψει. Στη συνέχεια, ζωγραφίζουμε όλα τα συναισθήματα, που έχουμε αναφερθεί και κάνουμε ένα ομαδικό κολάζ με τίτλο: «Κάθε μέρα συναισθήματα νιώθω πολλά, από τη λύπη μέχρι τη χαρά».
Ζωγραφική - Τα συναισθήματα.
Τα παιδιά χωρίζονται σε πέντε ομάδες συναισθημάτων. Η καθεμία ζωγραφίζει οτιδήποτε νιώθει με βάση το συναίσθημά της. Για παράδειγμα, η ομάδα της χαράς ζωγραφίζει πράγματα που την κάνουν χαρούμενη, η ομάδα της λύπης το αντίστοιχο κ.λπ. Έπειτα το παρουσιάζουν.
Κολάζ, Φιλία - Μοναξιά.
Διαβάζουμε το παραμύθι «Δωροβροχή» (Φραντζέσκα Αλεξοπούλου - Πετράκη), το οποίο αναφέρεται σε ένα αγόρι τον Μάρκο που παίζει με τους φίλους του και ξαφνικά πέφτουν από τον ουρανό δώρα. Καθώς τα δώρα πέφτουν πάνω του, τα αρπάζει όλα και δε θέλει να τα μοιραστεί με κανέναν.
Συζητάμε με τα παιδιά για τη συμπεριφορά του Μάρκου. Χωριζόμαστε σε δύο ομάδες, την ομάδα της μοναξιάς και την ομάδα της φιλίας. Η ομάδα της μοναξιάς ζωγραφίζει και κόβει τις εικόνες που δείχνουν το Μάρκο λυπημένο σε μια στοίβα δώρα και η ομάδα της φιλίας ζωγραφίζει και κόβει όλη την παρέα του Μάρκου να παίζει χαρούμενη.
Παραλλαγή παραμυθιού « Δωροβροχή»
Μετά την αφήγηση του παραμυθιού ‘’Δωροβροχή’’ συζητήσαμε για τα συναισθήματα των ηρώων. Τα παιδιά παρατήρησαν ότι οι πιο πολλοί ήρωες δυσαρεστήθηκαν και αισθάνθηκαν λύπη τις περισσότερες φορές. Τι θα μπορούσε να γίνει για να είναι όλοι ικανοποιημένοι και χαρούμενοι; Τα παιδιά προβληματίζονται. Με τη δική μας παρότρυνση και διαμεσολάβηση τα παιδιά διατυπώνουν διάφορες λύσεις και προτάσεις. Τελικά, μετά από μεγάλη συζήτηση καταλήξαμε στην τελική μορφή του παραμυθιού βασισμένο στο συναίσθημα της χαράς. Σημειώσαμε τις προτάσεις μας και αρχίσαμε να ανασυνθέτουμε το παραμύθι. Χωριστήκαμε σε ομάδες και η καθεμία ζωγράφισε-εικονογράφησε τις δικές της εικόνες. Έπειτα, τις ενώσαμε και το διαβάσαμε και στο τέλος το δραματοποιήσαμε.
Κουκλοθέατρο
Παίζουμε κουκλοθέατρο το μύθο: «Γιατί ένας βάτραχος και ένα φίδι δεν μπορούν να παίξουν μαζί» (αφρικάνικος μύθος που αναφέρεται στη φιλία), παραλλάσοντας το τέλος σε αίσια κατάληξη της φιλίας των δύο ζώων.
Συζητούμε για τους δικούς μας φίλους: τι μας αρέσει σε αυτούς, τι μας αρέσει να παίζουμε μαζί τους, αλλά και τι κάνουν που μας στενοχωρεί ή μας θυμώνει. Έπειτα, ζωγραφίζουμε την «αλυσίδα της φιλίας» της τάξης μας, η οποία περιλαμβάνει ένα κύκλο που ενώνει τους κρίκους-ονόματα όλων των παιδιών, τα οποία γράφουν τα ίδια.
Ομαδικό κολάζ-θυμός
Διαβάζουμε το παραμύθι «Τα ζιζάνια με κάνουν να θυμώνω» (Bärbel Spathelf), το οποίο αναφέρεται σε δύο ζιζάνια που μπαίνουν στο μυαλό μας και μας λένε να συμπεριφερθούμε άσχημα. Συζητάμε για το θυμό. Έπειτα χωριζόμαστε σε δύο ομάδες, η μία ομάδα ζωγραφίζει τις άσχημες συμπεριφορές που αρέσουν στα ζιζάνια και η άλλη τις καλές συμπεριφορές που δεν αρέσουν στα ζιζάνια.
Παιχνίδια ρόλων - καθημερινά σενάρια συγκρούσεων.
Τα παιδιά αποφασίζουν να παίξουν μικρούς ρόλους από διάφορα καθημερινά προβλήματα της τάξης. Επαναλαμβάνουν το ίδιο περιστατικό σε δύο σενάρια, καλό και κακό. Στη μία περίπτωση το σενάριο δυσαρεστεί και τους δύο συμμετέχοντες και στην άλλη αισθάνονται και οι δυο ικανοποιημένοι. Στη συνέχεια, απεικονίζουν εικαστικά τα δύο σενάρια ζωγραφίζοντας σε δύο στήλες με τις ενέργειες από το καθένα.
Ατομικό βιβλιαράκι-Τα συναισθήματά μου
Φτιάχνουν το βιβλιαράκι των συναισθημάτων, στο οποίο σε κάθε σελίδα υπάρχει και μία φράση για ένα συναίσθημα, όπως: «Χαίρομαι όταν…..» , «Φοβάμαι όταν……» κ.ά. Τα παιδιά ζωγραφίζουν αυτό που νιώθουν για κάθε συναίσθημα ξεχωριστά.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Βιβλιογραφία
Βέρντικ Ε. (2007). Οι λέξεις δεν είναι για να πληγώνουμε. Εκδόσεις Μεταίχμιο. Αθήνα
Γκολμαν, Ντ. (1998). Η συναισθηματική νοημοσύνη. Μετ. Παπασταύρου Α. Επιμ. Ι.Νέστορος και Χρ. Ξενάκη. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα
Γκοτμαν Τζ. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη. Μετ. Ξενάκη Χρ. Επιμ. Χρ.Χατζηχρήστου. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα
Ηρακλέους, Μ. (2005). Η Αγωγή των Συναισθημάτων στο Νηπιαγωγείο. Σύγχρονες προσεγγίσεις στο Πρόγραμμα του Νηπιαγωγείου. Επιμ. Ε. Παπαλεοντίου-Λουκά. Εκδόσεις Τυπωθήτω – Γ. Δαρδανός. Αθήνα
Κάιν Τζ. (2014). Αυτό που νιώθω. Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Αθήνα
Μορόνι, Τ. (2008). Αγγίζω και Αισθάνομαι: Τα Συναισθήματα, σειρά. Εκδόσεις Μεταίχμιο. Αθήνα
Μόνρεαλ, Β. (2007). Τι νιώθεις; (σειρά). Εκδόσεις Φλούδα. Αθήνα
Μουλάκη, Ε. (2004). Η παλέτα των συναισθημάτων. Εκδόσεις Κέδρος. Αθήνα
Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου (2011)
Δικτυογραφία
