Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την τέχνη
Μαρία Κοκκιάδη, Ειρήνη Ιατράκη, Φώτιος Κανταρτζόγλου
(ΠΕ70 ΔΑΣΚΆΛΩΝ - mariakokkiadi92@gmail.com , ΠΕ70 ΔΑΣΚΆΛΩΝ - eirini_iat@yahoo.gr , ΠΕ60 ΝΗΠΙΑΓΩΓΏΝ - fotis2780@hotmail.com)
Ζάννειο Εκπαιδευτήριο
ΠΕΡIΛΗΨΗ
Το πρόγραμμα σχεδιάσθηκε στην αρχή της χρονιάς με σκοπό να υλοποιηθεί μέσα σε ένα διαφορετικό πλαίσιο από κάθε τάξη ξεχωριστά, βασισμένο στις ικανότητες των παιδιών. Σκοπός του προγράμματος ήταν να εξερευνήσουν οι μικροί μαθητές τις μορφές της τέχνης και ειδικότερα της ζωγραφικής και να ανακαλύψουν τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται διάφορα γεγονότα από διαφορετικές κατηγορίες στη ζωγραφική. Το πρόγραμμα χωρίστηκε σε θεματικές ενότητες και η κάθε τάξη ανέλαβε από μία ενότητα με σκοπό την πραγματοποίηση δραστηριοτήτων, κατάλληλα προσαρμοσμένες, έτσι ώστε να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με την τέχνη της ζωγραφικής και να γνωρίσουν με ένα διαφορετικό τρόπο τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη διάρκεια του χρόνου και είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την καθημερινή μας ζωή, τις παραδόσεις μας, αλλά και γενικότερα με τη ζωή των ανθρώπων και του περιβάλλοντος στο οποίο κινούνται. Οι θεματικές ενότητες ήταν αφιερωμένες στη λαογραφία, τις παγκόσμιες ημέρες, τους μεγάλους Έλληνες ζωγράφους, του γνωστούς ξένους ζωγράφους και τα ρεύματα της ζωγραφικής.
ζιζαννειο μαθητικη δημιουργια τελικο from kotzortzoglou
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Ζωγραφική, γνωστοί ζωγράφοι, Παγκόσμιες Ημέρες, Ομαδοσυνεργατική μέθοδος, ρεύματα ζωγραφικής, λαογραφία.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η καλλιτεχνική δημιουργία προϋποθέτει την εκμετάλλευση όλων των διαθέσιμων καλλιτεχνικών πόρων, με στόχο τον αποτελεσματικό συνδυασμό των απαραίτητων και αναγκαίων καλλιτεχνικών, μετακαλλιτεχνικών, γνωστικών και οπτικοκινητικών δεξιοτήτων για την έκφραση που θα συμπεριλαμβάνει χρώμα, άρωμα, φως, τρυφερότητα και βεβαίως ευαισθησία. Η εικόνα, ατομική ή συλλογική, θα είναι τελικά μια αυτοπροσωπογραφία ή μια συνεικόνα που θα μας μεταδίδει ένα αίσθημα οικειότητας. Τα υποθέματα ανά τάξη θέτουν απαιτήσεις που δεν προκύπτουν τόσο από το γεγονός ότι κάθε υποδεξιότητα της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι γνωσιακά απαιτητική όσο από το γεγονός ότι αυτά τα υποθέματα αλληλεπιδρούν δυναμικά και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα του τελικού προϊόντος. Ο βαθμός αλληλεπίδρασης σε συνδυασμό με το καλλιτεχνικό ταλέντο του μαθητή «καλλιτέχνη» καθορίζει τελικά το όραμα, την τελική έκφραση αυτού του οράματος, το ύφος, την πληροφορικότητα και τη συνοχή του καλλιτεχνικού δημιουργήματος.
Εν τέλει για το σχεδιασμό αποτελεσματικότερων μαθησιακών περιβαλλόντων τα οποία α) θα αναπτύσσουν τις μετακαλλιτεχνικές δεξιότητες των μαθητών- καλλιτεχνών σχετικά με τον εκφραστικό λόγο β) θα εμπνέουν τους μαθητές να αφιερώνουν περισσότερο γνωσιακό δυναμικό κατά την εκτέλεση καλλιτεχνικών έργων γ) θα τονίζουν την επικοινωνιακή διάσταση του καλλιτεχνικού λόγου δ) θα καθιστούν εφικτή την αξιολόγηση των ατομικών καλλιτεχνικών δεξιοτήτων και ε) θα αναπτύσσουν τις αναγκαίες στρατηγικές, γνώσεις και δεξιότητες που θα οδηγούν τους μαθητές σε καλλιτεχνική αυτονομία.
Για το Σχολικό έτος 2014-2015 προγραμματίστηκε και υλοποιήθηκε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα απ’ όλες τις τάξεις του Σχολείου, από δασκάλους και καθηγητές ειδικοτήτων. Το πρόγραμμα αυτό είχε ως τίτλο «Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την Τέχνη». Για το συγκεκριμένο πρόγραμμα υιοθετήθηκε η ομαδοσυνεργατική μέθοδος διδασκαλίας και στην ανέλιξη του χρόνου ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του 2015. Η κορύφωση αυτής της πρωτοβουλίας ήταν η έκδοση της εφημερίδας «Ζιζάννειο».
ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ
Σκοπός του προγράμματος “Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την Τέχνη” είναι οι μαθητές να εισαχθούν στον καλλιτεχνικό κόσμο, να διερευνήσουν τις διάφορες εκφάνσεις και ρεύματα ζωγραφικής, να γνωρίσουν τους σημαντικότερους ζωγράφους και τα έργα αυτών καθώς και τα Μουσεία που στεγάζουν τις συγκεκριμένες δημιουργίες.
Οι στόχοι που τέθηκαν ήταν οι ακόλουθοι:
- Να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό αίσθημα.
- Να διακρίνουν στοιχεία που καθορίζουν την ιδιωτική οδό του καθενός με στόχο να αναδειχθούν τα ενδιαφέροντα και οι δεξιότητες στο χώρο της ζωγραφικής.
- Να μάθουν να συνεργάζονται με την μύησή τους στη ζωγραφική.
- Να αντιληφθούν τη διαθεματικότητα των αντικειμένων με την εξακτίνωση του κεντρικού πυρήνα μάθησης σε επί μέρους μαθησιακά αντικείμενα.
- Να δημιουργηθούν κίνητρα για τη βαθύτερη ενασχόληση με το χώρο της ζωγραφικής, κίνητρα που ενισχύονται με τη δημοσίευση των έργων τους στη σχολική μας εφημερίδα.
- Να εμπλουτίσουν το γνωσιακό τους status για να μπορούν ν’ αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη ευελιξία και άνεση τα υπό συζήτηση αντικείμενα.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΗΣ
Όλοι οι εκπαιδευτικοί, συμπεριλαμβανομένων και των ειδικοτήτων, επεξεργάστηκαν στις τάξεις τους τις υποθεματικές ενότητες ανά μήνα που είχαν αναλάβει. Μέσα από ποικίλες βιωματικές και διαθεματικές δραστηριότητες εισήγαγαν τους μαθητές στον καλλιτεχνικό κόσμο προκειμένου να διερευνήσουν τις διάφορες εκφάνσεις και ρεύματα ζωγραφικής, τους σημαντικότερους ζωγράφους και τα έργα αυτών καθώς και τα Μουσεία που στεγάζουν τις συγκεκριμένες δημιουργίες.
Α’ τάξη
Οι μαθητές της Α’ τάξης επεξεργάστηκαν το υποθέμα «Η λαογραφία μέσα στην τέχνη». Οι μαθητές μέσα από ποικίλες δραστηριότητες και με τη διαθεματική προσέγγιση της γνώσης, έγιναν μικροί εξερευνητές και καλλιτέχνες. Κατά τη διάρκεια του μήνα παρατήρησαν πίνακες ζωγραφικής που αποτυπώνουν εικόνες από τον τρύγο, τη σπορά και το όργωμα, εργασίες που παραμένουν σταθερές στο πέρασμα των χρόνων. Συνειδητοποίησαν με αυτό τον τρόπο πώς η ανθρώπινη εργασία επηρεάζει την τέχνη.
Συνεχίζοντας την εξερεύνησή μας στον κόσμο της Τέχνης και προσπαθώντας να μάθουμε τη σύνδεσή της με τα ήθη και τα έθιμα που υπάρχουν, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αυτά αποτυπώνονται μέσω της Τέχνης, το μήνα Νοέμβριο ασχοληθήκαμε με το λιομάζωμα, τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, τα έθιμα της Αποκριάς και μάθαμε πώς όλες αυτές οι δραστηριότητες έχουν αποτυπωθεί μέσω της ζωγραφικής. Τα παιδιά έγιναν δημιουργοί και τα έργα τους αποτύπωσαν την οπτική γωνία με την οποία προσλαμβάνουν και αντιλαμβάνονται την Τέχνη αλλά και τα βιώματα που αποτυπώνονται σε αυτή διαμέσου του χρόνου.
Μέσα από τη συνεχή εξερεύνηση στα μονοπάτια της Τέχνης και σε ό,τι αυτή μας προσφέρει και μας διδάσκει, οι μικροί μαθητές της Α΄ Δημοτικού ακολούθησαν το δικό τους μονοπάτι, εξερευνώντας όλες τις σημαντικές πτυχές, με τις οποίες έχουν αποτυπωθεί σημαντικά γεγονότα της παράδοσης μας, όπως η Καθαρά Δευτέρα, η Σαρακοστή και τα ήθη και έθιμα του Πάσχα. Μέσα από εικαστικές και διαθεματικές δραστηριότητες, τα παιδιά ήρθαν σε επαφή με αυτά τα σημαντικά γεγονότα και ανακάλυψαν τρόπους έκφρασης, αλλά και το νόημα αυτών των παραδόσεων, που τόσο σημασία έχουν στη ζωή μας.
Ολοκληρώνοντας σταδιακά το ταξίδι μας στην Τέχνη, oι μικροί μαθητές της Α΄ Δημοτικού ανακάλυψαν, μέσα από ένα συνδυασμό εικαστικών και διαθεματικών δραστηριοτήτων, διαφορετικές πτυχές που σχετίζονται με τη σύνδεση της Τέχνης και τα ήθη και έθιμα του τόπου μας. Μέσα από μια πανδαισία χρωμάτων, ήχων και άλλων ερεθισμάτων διεύρυναν τις γνώσεις τους και ανέπτυξαν τις ικανότητες τους, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.
Β’ τάξη
Οι μαθητές της Β΄ τάξης ήρθαν σε επαφή με σπουδαία Ιστορικά, Θρησκευτικά, Πολιτιστικά γεγονότα και Θέματα Αγωγής Υγείας, που αφορούν στο φθινόπωρο και το χειμώνα, τα οποία θα τα συνδέσουν με σημαντικά έργα τέχνης. Γνωρίζοντας ζωγράφους, αναζητώντας τα έργα τέχνης τους και μαθαίνοντας για τις διάφορες τεχνικές τους, οι μαθητές μας απελευθέρωσαν τη φαντασία τους και τη δημιουργικότητά τους μέσα από ομαδικές βιωματικές εργασίες. Οι δραστηριότητες συμπεριέλαβαν χρωματισμό διαφόρων διάσημων πινάκων, έκφραση συναισθημάτων που κατακλύζουν τους μαθητές κατά την παρατήρηση έργων τέχνης καθώς και ερμηνεία της συναισθηματικής κατάστασης των προσώπων που απεικονίζονται. Εικαστικές δημιουργίες εμπνευσμένες από γνωστούς πίνακες, ομαδική ζωγραφιά για την ανάδειξη του σεβασμού στα άτομα με ειδικές ανάγκες, δημιουργία παραμυθιού με αφορμή κάποιον πίνακα, κολάζ από πίνακες και παζλ από πίνακες.
Οι μαθητές δούλεψαν, το δεύτερο μήνα υλοποίησης του προγράμματος, την εποχή «Άνοιξη» και ήρθαν σε επαφή με τις Παγκόσμιες Ημέρες κατά του Ενδοσχολικού Εκφοβισμού, Θεάτρου, Πολιτισμού, Νερού, τη Διεθνή Ημέρα Της Γης και το Πάσχα, ένα σπουδαίο Θρησκευτικό γεγονός. Οι μαθητές μας επεξεργάστηκαν ξεχωριστούς και όμορφους πίνακες μέσα από ευχάριστες, βιωματικές, ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες, συμπεριλαμβάνοντας θεατρικά παιχνίδια, παζλ διάφορων πινάκων, συνέχεια του μισού πίνακα που «φαγώθηκε» από ένα ποντικάκι, ομαδική ζωγραφιά- κολάζ σχετική με το νερό. Παράλληλα συζήτησαν για τα συναισθήματα που τους προκαλεί ο κάθε πίνακας καθώς και για το πώς μπορεί να νιώθει κάποιος που «ζει» μέσα στον πίνακα, καλλιεργώντας έτσι τη φαντασία και την ενσυναίσθησή τους.
Συνεχίζοντας και ολοκληρώνοντας το ταξίδι μας στον Κύκλο του Χρόνου, οι μαθητές της Β΄ τάξης προσέγγισαν μέσα από την τέχνη τη θάλασσα, ένα θέμα με το οποίο ασχολήθηκαν πολλοί καλλιτέχνες. Επεξεργάστηκαν ανά ομάδες τους πίνακες με τη συγκεκριμένη θεματολογία, τους ανέλυσαν και έπειτα δημιούργησαν ένα κολάζ με αυτούς. Ακόμη, συσχέτισαν με την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος πολλούς γνωστούς πίνακες, δημιουργώντας παράλληλα και το δικό τους όμορφο πίνακα για το Περιβάλλον.
Τον τελευταίο μήνα του προγράμματος μας, οι μαθητές της Β’ Δημοτικού έκαναν μια ανασκόπηση του «Κύκλου της τέχνης μέσα στον χρόνο», επανεξέτασαν δηλαδή και παρουσίασαν οι ομάδες εργασίας στην τάξη, τις σημαντικότερες Παγκόσμιες Ημέρες που επεξεργάστηκαν, τις οποίες συνέδεσαν με διάσημους πίνακες ζωγραφικής. Έπειτα παρουσίασαν τις εργασίες τους και συζήτησαν σχετικά με το τι αποκόμισαν από την όλη διαδικασία καθώς και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν.
Γ’ τάξη
Οι μαθητές της Γ’ τάξης ήρθαν σε επαφή με την Τέχνη και, πιο συγκεκριμένα, με πίνακες ζωγραφικής μεγάλων Ελλήνων ζωγράφων. Μέσα από δημιουργικές δραστηριότητες οι μαθητές προσέγγισαν τα συναισθήματα, τα αναγνώρισαν και ερμήνευσαν μέσα από τα μοναδικά τους μάτια τις δικές τους εικόνες. Τα παιδιά μέσα από σπουδαία έργα τέχνης αντιλήφθηκαν την αξία και τη διαχρονικότητα των συναισθημάτων σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Τον Νοέμβριο, οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με γνωστούς πίνακες Ελλήνων Ζωγράφων και συνέδεσαν διαθεματικά τις γνώσεις και τις απόψεις τους σε ζητήματα όπως η φύση και το Περιβάλλον, η Γεωγραφία, η διατροφή και τα παλιά επαγγέλματα. Στόχος ήταν η ευαισθητοποίηση των παιδιών με βιωματικό τρόπο και η αναγνώριση διαχρονικών αξιών μέσα από την Τέχνη της Ζωγραφικής.
Τον επόμενο μήνα υλοποίησης του προγράμματος, οι μαθητές παρενέβησαν εικαστικά σε γνωστούς πίνακες, γνώρισαν τα πιο γνωστά έργα του μεγάλου μας ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ζωντάνεψαν διάσημους πίνακες Ελλήνων Ζωγράφων, ώστε να βιώσουν την Τέχνη μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση και να δημιουργήσουν ένα μοναδικό επιτραπέζιο παιχνίδι, εμπνευσμένοι από την επαφή τους με την τέχνη της ζωγραφικής μέχρι σήμερα.
Τον τελευταίο μήνα του εν λόγω προγράμματος, οι μαθητές ολοκλήρωσαν το επιτραπέζιο παιχνίδι (παζλ) που δημιούργησαν. Κίνητρο η επαφή τους με τους Έλληνες Ζωγράφους, για να φτιάξουν ένα σταυρόλεξο με θέμα «Έλληνες Ζωγράφοι και σπουδαία έργα Τέχνης». Με τον τρόπο αυτό δόθηκε ένα καλλιτεχνικό ερέθισμα ώστε να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους πάνω στην τέχνη της Ζωγραφικής.
Δ’ τάξη
Οι μαθητές της Δ’ τάξης γνώρισαν σημαντικούς ξένους ζωγράφους και διάσημα έργα τους. Συγκεκριμένα με τη θεματική ενότητα «Άνθρωπος και Τέχνη» επιδιώχθηκε οι μαθητές να ερευνήσουν και να επεξεργαστούν σημαντικά έργα τέχνης, να εκφράσουν ιδέες και συναισθήματα, καθώς και να απελευθερώσουν την εκφραστικότητά τους με συλλογικό τρόπο. Για τον Οκτώβριο, είχαν σχεδιαστεί δραστηριότητες, διαφορετικές για κάθε ομάδα εργασίας, με απώτερο σκοπό την εισαγωγή των μαθητών στο χώρο της Τέχνης και της Δημιουργίας.
Οι μαθητές, τον επόμενο μήνα, ασχολήθηκαν με πίνακες σημαντικών Ξένων Ζωγράφων και αναζήτησαν πληροφορίες από το διαδίκτυο για τη ζωή και το έργο αυτών τις οποίες κατέγραψαν σε φύλλα εργασίας. Στόχος ήταν οι μαθητές να ερευνήσουν έργα ζωγραφικής, να τα επεξεργαστούν και στη συνέχεια να δημιουργήσουν τα δικά τους μέσα από ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες. Προσπάθησαν να αλλάξουν χαρακτηριστικά των πινάκων και να φτιάξουν ταυτότητες των έργων τις οποίες τελικά παρουσίασαν στην ομάδα.
Ολοκληρώνοντας τη «γνωριμία» μας με τους σημαντικότερους ξένους ζωγράφους και τα έργα αυτών, οι μαθητές της Δ’ τάξης επικεντρώθηκαν περισσότερο στην έκφραση των συναισθημάτων που μας προκαλούν διάσημοι πίνακες που συναντήσαμε. Στη συνέχεια, δημιουργήσαμε μία ταυτότητα του αγαπημένου μας πίνακα όπου καταγράψαμε τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα. Τέλος, δημιουργήσαμε μία ομαδική ζωγραφιά η οποία αποτύπωνε τις εντυπώσεις μας στο πρόγραμμα που υλοποιήσαμε.
Με τον ερχομό της νέας χρονιάς ολοκληρώσαμε την ενασχόληση και τη «γνωριμία» μας με τους σημαντικότερους ξένους ζωγράφους και τα έργα αυτών. Αυτό τον μήνα οι μαθητές αντάλλαξαν εντυπώσεις για την εκπόνηση του συγκεκριμένου προγράμματος καθώς και ιδέες που αποκόμισαν κατά τη διάρκεια του Α’ τριμήνου σχετικά με την Τέχνη και τη σημασία της στη ζωή μας. Επιπλέον, εξέφρασαν τα συναισθήματα που τους προκάλεσαν διάσημοι πίνακες και δημιούργησαν μία ταυτότητα του αγαπημένου μας πίνακα, ενώ κατέγραψαν τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα.
Στ’ τάξη
Στο πλαίσιο του διαθεματικού σχεδιασμού της σχολικής εφημερίδας ΖΙΖΑΝΝΕΙΟ οι μαθητές της Στ΄ ασχολήθηκαν με τα ρεύματα στη ζωγραφική καθ΄ όλη τη διάρκεια του α΄ τριμήνου. Κύριος σκοπός της ομαδικής εργασίας ήταν να καλλιεργηθεί στους μαθητές η φαντασία, η παρατηρητικότητα και η ευαισθησία απέναντι στην τέχνη. Οι στόχοι για το μήνα Οκτώβρη συμπεριέλαβαν, μεταξύ άλλων, την κατανόηση από τους μαθητές των εννοιών τέχνη, καλλιτέχνης, ρεύμα, εκπρόσωπος, θέμα και τεχνική, την ενασχόληση τους με σημαντικά ρεύματα ζωγραφικής και τη γνωριμία με τους κύριους εκπροσώπους των ρευμάτων αυτών. Οι μαθητές επεξεργάστηκαν θεωρητικά και πρακτικά αντιπροσωπευτικούς πίνακες από διάφορες εποχές και εκφράστηκαν ζωγραφίζοντας και γράφοντας. Τα ρεύματα για το μήνα Οκτώβρη ήταν: ο Ρεαλισμός, ο Ιμπρεσιονισμός, ο Πουαντιγισμός, ο Εξπρεσιονισμός και ο Φοβισμός.
Οι μαθητές συνέχισαν την ενασχόληση με τα ρεύματα στη ζωγραφική. Τα ρεύματα για το μήνα Νοέμβρη ήταν: ο Κυβισμός, ο Σουρεαλισμός, ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός και η Pop art.
Το Δεκέμβριο, τα μαθήματα αφιερώθηκαν στην κατασκευή από τους μαθητές δραστηριοτήτων και παιχνιδιών για την εφημερίδα, όπως το κρυπτόλεξο του ιμπρεσιονισμού, αντιστοίχιση πινάκων με ρεύματα, βρες τις διαφορές, ανακάλυψε τα χαμένα κομμάτια, συνέχισε τον πίνακα, κ.ά. Επίσης, οι μαθητές ασχολήθηκαν με τη δημιουργία συνθετικών έργων στα οποία συνδυάζονταν διάφορα ρεύματα και τεχνικές όπως για παράδειγμα: Η Μόνα Λίζα συναντά την Pop art.
Με λίγα λόγια, τα παιδιά απέκτησαν πρωτίστως ένα θεωρητικό υπόβαθρο γνώσεων πάνω στα σπουδαιότερα ρεύματα της ζωγραφικής μελετώντας αντιπροσωπευτικούς πίνακες και έπειτα εκφράστηκαν καλλιτεχνικά εμπνεόμενα από τα έργα τέχνης κάθε εποχής. Ολοκληρώθηκε έτσι ένα καλλιτεχνικό ταξίδι με αφετηρία την Αναγέννηση και τερματικό σταθμό τη σύγχρονη εποχή της Ποπ Αρτ, το οποίο έδωσε την ευκαιρία στους μαθητές να αλληλεπιδράσουν με σπουδαίους ζωγραφικούς πίνακες, να γνωρίσουν παγκόσμιες καλλιτεχνικές προσωπικότητες, να δοκιμάσουν τις δικές τους δυνατότητές στη ζωγραφική και να συνεργαστούν με σκοπό να φτιάξουν παιχνίδια και δραστηριότητες με θέμα αντιπροσωπευτικούς πίνακες που μελέτησαν. Αποκορύφωμα της ενασχόλησης των μαθητών με τη ζωγραφική αποτέλεσε η συνέντευξη που πήραν από τον σπουδαίο κρητικό ζωγράφο Θαλασσινό Μπότη στο ατελιέ του. Ο ίδιος έκλεισε τη συνάντηση – και συμβολικά, αυτό το καλλιτεχνικό ταξίδι- με την εξής φράση: «Η ζωγραφική θέλει υπομονή. Αν απορροφηθείς με ένα έργο ξεχνάς να φας, ξεχνάς να αναπνεύσεις. Να ζωγραφίζετε παιδιά, αν το έχετε έμφυτο. Με υπομονή και προσπάθεια».
Αγγλικά
Οι μαθητές στο μάθημα των Αγγλικών είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τα σημαντικότερα μουσεία του κόσμου και διάσημα έργα τέχνης που φιλοξενούνται σε αυτά, να παρακολουθήσουν τους πίνακες ζωγραφικής μέσα από ποικίλες ομαδικές και ατομικές δραστηριότητες και να περιηγηθούν στον κόσμο της τέχνης. Το ταξίδι τους αποτυπώθηκε στη μαθητική εφημερίδα “Ζιζάννειο” γιατί με τη δική τους έμπνευση και φαντασία έπλασαν τελικά το δικό τους κόσμο, τη δική τους πορεία.
Πιο αναλυτικά, ασχολήθηκαν και δημιούργησαν τις δικές τους μικρές ιστορίες, τους δικούς τους διαλόγους και ανέπτυξαν την κριτική τους ικανότητα σχολιάζοντας διάσημα έργα ζωγραφικής. Ασχολήθηκαν με τους πίνακες «Whistler’s mother», «The Lackawanna Valley», «River Landscape» . Επίσης προσέγγισαν και μίλησαν για την ιστορία των graffiti και την προσφορά τους στο χώρο της τέχνης. Ακόμη, ταξίδεψαν εικονικά στο μουσείο Van Gohg και επεξέργαστηκαν γνωστούς πίνακες όπως οι «Wheatfield with a reaper» και «Almond Blossom». Σχεδίασαν τις ταυτότητες των πινάκων και με την δική τους έμπνευση και φαντασία σχολίασαν τα χρώματα και τα συνέδεσαν με τα συναισθήματα που τους προκαλούν. Το πρόγραμμα που πραγματοποιήθηκε είχε στόχο την ευαισθητοποίηση των μαθητών και την κινητοποίησή τους για ενασχόληση με κάθε είδους τέχνη.
Toν μήνα Ιανουάριο, έγινε μια ανασκόπηση θεμάτων, όλων όσων οι μαθητές διδάχτηκαν και μελέτησαν γύρω από την τέχνη. Παρουσίασαν συνοπτικά τα σημαντικότερα μουσεία του κόσμου, κυρίως μουσεία των αγγλόφωνων χωρών και εξέτασαν συνοπτικά τα διάσημα έργα τέχνης που φιλοξενούνται σε αυτά. Επιπλέον, μελετήσαμε τις δραστηριότητες που έγιναν κατά τη διάρκεια του προηγούμενου τριμήνου και συζητήσαμε-σχολιάσαμε θέματα γύρω από την τέχνη και ειδικότερα τη ζωγραφική. Το ταξίδι τους αυτό ολοκληρώθηκε τον τρέχοντα μήνα και αποτυπώθηκε στην εφημερίδα “Ζιζάννειο”.
Γαλλικά
Οι μαθητές των Γαλλικών γνώρισαν σημαντικούς Γάλλους ζωγράφους μέσα από τα έργα τους καθώς και τα Μουσεία του κόσμου στα οποία εκτίθενται. Ειδικότερα, οι μαθητές της Γ' τάξης επεξεργάστηκαν τους πίνακες "Dans la foret de Fontainebleau" και "La promenade". Εστίασαν στα χρώματα των πινάκων και στα ζωάκια που απεικονίζονται ή φαντάζονται ότι μπορεί να ζουν σ' ένα τέτοιο περιβάλλον. Έγινε επιλογή από τους μαθητές, ενός από τους δύο πίνακες ώστε να ζωγραφίσουν τη δική τους εκδοχή. Η Δ' τάξη προσέγγισε τους πίνακες “ Le pont des arts” και “Fleurs dans le vase” του Pierre- Auguste Renoir. Συζητήθηκαν τα χρώματα των πινάκων και η εικόνα του Παρισιού το 19ο και 20ο αιώνα. Οι μαθητές κλήθηκαν να αποδώσουν με το δικό τους τρόπο έναν από τους δύο πίνακες. Τέλος, οι μαθητές της ΣΤ’ τάξης επεξεργάστηκαν γνωστούς πίνακες μεγάλων Γάλλων ιμπρεσιονιστών και μελέτησαν τα χαρακτηριστικά του ρεύματος.
Το Δεκέμβριο ολοκληρώσαμε την περιήγηση μας στο χώρο της τέχνης γνωρίζοντας Γάλλους ζωγράφους του 20ου αιώνα μέσα από σημαντικά τους έργα. Οι μαθητές των Γ' και Δ΄τάξεων γνώρισαν τον ιμπρεσιονιστή Γάλλο ζωγράφο Claude Monet. Μέσα από τους πίνακες "Λεωφόρος Saint Denis", "Το λιβάδι με τις παπαρούνες", " Το κάρο στο χιονισμένο δρόμο προς Honfleur" και "Η άνοιξη" μελετήσαμε τις εποχές του χρόνου, όπως αυτές απεικονίζονται στα έργα του Monet.
Οι μαθητές ολοκλήρωσαν με επιτυχία το πρόγραμμα «Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την τέχνη». Μελέτησαν Γάλλους ζωγράφους 19ου και 20ου και επεξεργάστηκαν σημαντικά έργα τους. Έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποκόμισαν πολλές και καινούριες γνώσεις.
Γερμανικά
Οι μαθητές που παρακολουθούν το μάθημα των Γερμανικών γνώρισαν έργα διάσημων ζωγράφων, τα οποία φιλοξενούνται σε μουσεία της Γερμανίας. Οι τάξεις Γ΄ και Δ΄, με αφορμή το γνωστό πίνακα του Μονέ, «Νούφαρα», επεξεργάστηκαν τα χρώματα. Οι μαθητές της ΣΤ΄ τάξης εξέφρασαν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους για τον ίδιο πίνακα.
Τον επόμενο μήνα, οι μαθητές των Γ' και Δ' τάξεων με αφορμή το έργο του Ε.Β. Murillo "Trauben- und Mellonenesser" (Μικροί ζητιάνοι τρώνε σταφύλι και πεπόνι) έμαθαν φρούτα στη γερμανική γλώσσα. Οι μαθητές της Στ' τάξης με αφορμή το έργο του G. Klimt "Die Musik" (Η μουσική) αναζήτησαν πληροφορίες για το συνολικό έργο του ζωγράφου, ο οποίος κατάγεται από τη Βιέννη (πρωτεύουσα της Αυστρίας). Η Αυστρία ανήκει στις γερμανόφωνες χώρες. Το θέμα του πίνακα έδωσε το ερέθισμα για την εκμάθηση των μουσικών οργάνων στη γλώσσα- στόχο μας.
Με την ολοκλήρωση του προγράμματος "Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την τέχνη" το μήνα Ιανουάριο, μας δόθηκε η δυνατότητα να κάνουμε μία ανασκόπηση της δουλειάς μας. Οι μαθητές των Γερμανικών γνώρισαν τη Νέα Πινακοθήκη του Μονάχου και κάποιους από τους πίνακες που φιλοξενούνται σ' αυτή. Με αφορμή τους πίνακες αυτούς, αναφέραμε στοιχεία των δημιουργών τους και των ρευμάτων στα οποία ανήκει ο καθένας. Η θεματολογία του κάθε έργου έδωσε το ερέθισμα για ενασχόληση και εξάσκηση της Γερμανικής γλώσσας μέσα από ποικίλες δραστηριότητες (π.χ. τα χρώματα, τα φρούτα, η μουσική). Οι μαθητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συνεργάστηκαν δημιουργικά.
Θεατρική αγωγή
Οι μαθητές όλων των τάξεων του Δημοτικού Σχολείου επεξεργάστηκαν την ανθρώπινη έκφραση μέσα από πίνακες ζωγραφικής. Παράλληλα, υποδύθηκαν ρόλους, αντίστοιχους με τους πίνακες και “μετέφρασαν” θεατρικά τη γλώσσα του σώματος σε ανθρώπινες φιγούρες.
Με το θεατρικό παιχνίδι συνεχίστηκε η μύηση των παιδιών στις τέχνες και πιο συγκεκριμένα στην παρουσία που έχουν τα παιδιά σε αυτές. Μέσα από διάφορα παιχνίδια όπως η μίμηση, δομημένος ή μη αυτοσχεδιασμός αλλά και παιχνίδια που ευαισθητοποιούν τις αισθήσεις των παιδιών ήρθαν σε επαφή με τις τέχνες και προσπάθησαν να νιώσουν αλλά και να αναπαραστήσουν με ποικίλους τρόπους αυτό που είναι αποτυπωμένο σε ένα πίνακα ζωγραφικής. Η ζωγραφική, τα χρώματα, η μουσική, το σώμα, η φωνή και η σιωπή, ήταν τα εργαλεία μας καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος
Οι μαθητές μας γνώρισαν το Δεκέμβριο μέσα από το θεατρικό παιχνίδι Χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα από όλο τον κόσμο. Ταξίδεψαν με τη φαντασία τους σε χώρες μακρινές και πήραν πολύτιμες πληροφορίες για τις συνήθειες άλλων λαών, αλλά και άλλων περιοχών της χώρας μας. Ένα μαγικό ταξίδι ξεκίνησε, με μαγικό χαλί μας… το θεατρικό παιχνίδι και οδηγό τη φαντασία των παιδιών. Επιπλέον, στα πλαίσια του θεατρικού παιχνιδιού, τα παιδιά της Α’ και Β’ τάξης προετοίμασαν τη γιορτή για τα Χριστούγεννα Με αυτό τον τρόπο η οργάνωση της παράστασης με τα παιδιά ήταν μια ευκαιρία έκφρασης και δημιουργίας.
Τα παιδιά μέσα από το θεατρικό παιχνίδι συνέχισαν την προσέγγιση του θέματος της σχολικής εφημερίδας “Ζιζάννειο”. Με εργαλεία τη σωματική έκφραση, τον αυτοσχεδιασμό, αλλά και την εκμετάλλευση του τυχαίου είχαν τη δυνατότητα να μελετήσουν έργα τέχνης και με ευχάριστη διάθεση να εκφράσουν αυτά που βίωσαν καθ’ όλη τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος
Εικαστικά
Κάθε τάξη ασχολήθηκε στο πλαίσιο του εν λόγω προγράμματος με διαφορετικό καλλιτεχνικό ρεύμα. Πραγματοποιήθηκαν ομαδικές εργασίες οι οποίες βασίζονταν στους κανόνες κάθε καλλιτεχνικού ρεύματος. Συγκεκριμένα, η Α' τάξη ασχολήθηκε με τη μοντέρνα τέχνη (αφηρημένη τέχνη, Τζάκσον Πόλοκ, Βασίλι Καντίνσκι), η Β΄ τάξη μελέτησε τον κυβισμό (Πάμπλο Πικάσο), η Γ΄ τάξη επεξεργάστηκε τον πουαντιγισμό (στιγματογραφία, Πωλ Σινιάκ, Ζόρζ Νερά) και τον ιμπρεσιονισμός (Εντουάρ Μανέ, Κλωντ Μονέ και Πιερ Ωγκύστ Ρενουάρ), η Δ΄ τάξη ασχολήθηκε με την Αγιογραφία (Ισπανική Αναγέννηση, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) και η Στ΄ τάξη με το Ρεαλισμό και την Ποπ αρτ (Άντι Γουόρχολ).
Οι μαθητές ήδη μέσα από τους δρόμους της τέχνης αναζήτησαν τη μοναδικότητα και το προσωπικό στιλιστικό ύφος του κάθε ζωγράφου ξεχωριστά. Οι δυσκολίες και οι δυνατότητες προσέγγισης για τα διάφορα ρεύματα ακολούθησαν τα μονοπάτια των αναπτυξιακών δυνατοτήτων των παιδιών. Οι ομαδικές δημιουργίες τους έφεραν το σύνολο αποτύπωμα αλληλοδιαδοχής όλων των τάξεων.
Οι μαθητές συνέχισαν και το Δεκέμβριο, μέσα από τους δρόμους της τέχνης, την αναζήτηση της μοναδικότητας και του προσωπικού ύφους του κάθε ζωγράφου ξεχωριστά. Εργάστηκαν ομαδικά για να προσεγγίσουν τα διάφορα ρεύματα και να δημιουργήσουν εμπνευσμένοι από αυτά.
Τον μήνα Ιανουάριο οι μαθητές συνέχισαν την αναζήτηση της διαφορετικότητας του κάθε ρεύματος. Συγκεκριμένα, εμβάθυναν στην ιστορία και την τεχνική του κάθε στυλ και ολοκλήρωσαν τις αφίσες που δημιούργησαν για να προσεγγίσουν τα ρεύματα.
Μουσική
Στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος «Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την τέχνη», οι μαθητές συμμετείχαν σ’ ένα καινοτόμο διεπιστημονικό project που αφορά στην οσμωτική σχέση ζωγραφικής και μουσικής. Οι μαθητές επεξεργάστηκαν την αφηρημένη τέχνη έργων του Miro που ανασυνθέτουν τη δομή τους μέσα από μουσικούς αυτοσχεδιασμούς. Μια σειρά έργων ζωγραφικής του Miro έγιναν οι γραφικές παρτιτούρες και τα παιδιά ερμήνευσαν βιωματικά τη μουσική τους.
Στην ανέλιξη του διδακτικού χρόνου και στο πλαίσιο του εν λόγω εκπαιδευτικού προγράμματος, οι μαθητές εμβάθυναν σε αυτό το καινοτόμο διεπιστημονικό project συμμετέχοντας σε ποικίλες βιωματικές δραστηριότητες που στόχο είχαν την καλλιέργεια πολλαπλών πτυχών της σχολικής δραστηριότητας του μαθητή.
Το μήνα Δεκέμβριο καλωσορίσαμε τα Χριστούγεννα και το Νέο Έτος με τραγούδια και κυρίως με τη γιορτή που οργανώσαμε μαζί με τους μαθητές του σχολείου. Οι δραστηριότητες που επεξεργάστηκαν όλες οι τάξεις βασίζονταν στο θέμα των Χριστουγέννων.
Τα παιδιά, τον τελευταίο μήνα υλοποίησης του προγράμματος, γνώρισαν μέσα από σχετικές δραστηριότητες παραδοσιακά τραγούδια που συνδυάζονται με τα στάδια εξέλιξης της ζωής του παιδιού. Επίσης, ήρθαν σε επαφή κάποια ακούσματα κλασσικής μουσικής και εν συνεχεία κλήθηκαν να τα ταυτίσουν με τα στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου, σύμφωνα με τη δική τους κρίση.
Φυσική αγωγή
Το μάθημα της Φυσικής Αγωγής συμμετείχε ενεργά στην υλοποίηση του σχεδιασμού του ετήσιου σχολικού εντύπου “Ζιζάννειο”. Κάθε μήνα, δύο μαθήματα για κάθε τάξη αφιερώθηκαν στο θέμα: «Η άθληση μέσα από την τέχνη». Στόχος του προγράμματος ήταν να αντιληφθούν οι μαθητές τη σπουδαιότητα του αθλητισμού στην καθημερινότητα των ανθρώπων, με διαθεματική προσέγγιση, μέσα από τη μελέτη έργων τέχνης όλων των κατηγοριών που αποτυπώνουν στιγμές σχετικές με την άθληση και την κοινωνική ζωή. Το μήνα Οκτώβρη η Α΄ και η Β΄ τάξη ασχολήθηκαν με τα θέματα: «Παιδί και παιχνίδι- οι πρώτες μου κινήσεις» και «Η γυμναστική στη Μινωική Κρήτη». Η Γ΄ και η Δ΄ τάξη με τα θέματα: «Η γυμναστική των Μινωιτών» και «Ο χορός στη ζωή του ανθρώπου της αρχαίας Ελλάδας» και η Στ΄ τάξη προσέγγισε τα θέματα: «Ο χορός στην καθημερινότητα των ανθρώπων» και «Το ποδήλατο στην τέχνη και την καθημερινότητά μας».
Το Νοέμβρη η Α΄ και η Β΄ τάξη ασχολήθηκαν με τα θέματα: «Η Άθληση στα Αρχαία Χρόνια» και «Το Νερό: Άθληση και Κοινωνική Ζωή». Η Γ΄ και Δ΄ τάξη με τα θέματα: «Παιδί και Παιχνίδι» και «Νερό και Κοινωνική Ζωή», ενώ η ΣΤ΄ τάξη επεξεργάστηκε τα θέματα: «Roy Neiman - Ο Ζωγράφος των Ολυμπιακών Αγώνων» και «Παραολυμπιακοί Αγώνες».
Κατά τη διάρκεια του επόμενου μήνα υλοποίησης του προγράμματος, η Α΄ και η Β΄ τάξη προσέγγισαν τα θέματα: «Διάφορα Αγωνίσματα» και «Ο χορός στη ζωή του ανθρώπου». Η Γ΄ και η Δ΄ τάξη επεξεργάστηκαν αντιστοίχως τα θέματα: «Το ποδήλατο στη ζωγραφική» και «Roy Neiman-Ο ζωγράφος των Ολυμπιακών Αγώνων» και η Στ΄ τάξη ασχολήθηκε με τα θέματα: «Διάφορα σπορ με διάφορες τεχνίκες» και «Η τέχνη του δρόμου και ο αθλητισμός».
Επιτυχημένη ήταν η συμμετοχή του μαθήματος της Φυσικής Αγωγής στο πρόγραμμα «Ο κύκλος του χρόνου μέσα από την Τέχνη» που υλοποιήθηκε με τη συνεργασία όλων των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευτικών ειδικοτήτων. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Α΄ τριμήνου, έξι μαθήματα για κάθε τάξη, αφιερώθηκαν στο θέμα: «Η άθληση μέσα από την τέχνη». Επομένως, οι μαθητές αντιλήφθηκαν τη σπουδαιότητα του αθλητισμού στην καθημερινότητα των ανθρώπων μέσα από τη μελέτη έργων τέχνης όλων των κατηγοριών που αποτυπώνουν στιγμές σχετικές με την άθληση και την κοινωνική ζωή.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Αισίως ολοκληρώθηκε η απόπειρα του Εκπαιδευτηρίου μας να μυήσει τους μαθητές στη ζωγραφική τέχνη. Η προσπάθεια αυτή κορυφώθηκε, ως συνισταμένη, με την έκδοση του “Ζιζαννείου”. Η σχολική εφημερίδα δεν είναι βέβαια αυτοσκοπός, είναι το πρώτο δημόσιο βήμα που μπορεί να μεταφέρει την έκφραση των παιδιών μετά από μία πεντάμηνη συστηματική περιπλάνηση στη χώρα των συναισθημάτων
Επομένως, αυτό το project ήταν μια μικρή μαθητική περιπέτεια. Ακολούθησε τα μονοπάτια της ιδιωτικής οδού, την οπτική του καθενός ξεχωριστά και τη μοναδική αντίληψη που αντανακλά την εσωτερικότητα Τους φώτισε το δρόμο, με ευέλικτο τρόπο, της αισθητικής και τους οδήγησε στο ξέφωτο της ομορφιάς. Κλιμακωτά και αναλογικά, οι μαθητές όλων των τάξεων προσχολικής και σχολικής αγωγής μετέγραψαν με γραμμές, καμπύλες και τεθλασμένες, με τις γόνιμες αιρετικές εκφράσεις κάθε φορά, οικείες εικόνες. Ένιωσαν να μεγαλώνουν με τα χρώματα και να “ιστορούν” με το πενάκι και το μελάνι της καρδιάς τους, όσα είδαν, άκουσαν και αφομοίωσαν. Τελικά το παραπλήρωμα του καινοτόμου διεπιστημονικού προγράμματος που αφορά στην οσμωτική σχέση των Εικαστικών δημιουργιών μέσα από ισόρροπες εξακτινωμένες δραστηριότητες είναι το “αλάτι” της γνώσης.
Οι εμβληματικοί πίνακες επώνυμων ζωγράφων εκπροσωπούν ο καθένας απ’ αυτούς ένα ιδιαίτερο στιλιστικό ύφος και είναι δείγματα των διαφόρων ρευμάτων και τάσεων.
Μέσα από την προσπάθεια αυτή, επιδιώκουμε να δείξουμε ότι τα πάντα μπορεί να διδάξει κανείς αρκεί να χρησιμοποιήσει έντιμους τρόπους. Εμείς απλώς ανάψαμε ένα κερί που ρίχνει φως στην παράφραση του Miro: όταν μεγαλώσουμε θα μπορούμε να λέμε με έμφαση ότι ευτυχώς κάποτε ζωγραφίζαμε σαν παιδιά.
ΑΝΑΦΟΡEΣ
Γιαλουράκη, Σ. (2005). Το κουτί της τέχνης. Εκδόσεις Δίπτυχο. Αθήνα.
Κάντζου, Ν. (2011). Ο ντεντέκτιβ της τέχνης. Εκδόσεις Δίπτυχο. Αθήνα.
Σελλιέ, Μ. (2012). Οι 10 πρώτοι μου πίνακες ζωγραφικής. Εκδόσεις Πατάκη. Αθήνα.
Amico, F. (2006). Kandinsky (Σ. Γιαννέτσου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Armiraglio, F. (2006). Van Gogh (Δ. Παπαβασιλείου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή.
Αθήνα.
Βαλαβάνης, Π. (2010). Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. Explorer. Αθήνα.
Baldini, N. (2006). Raffaello (Β. Σαράντη, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Basta, C. (2006). Botticelli (Ε. Αδαμάκη, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Cappelletti, F. (2013). Caravaggio. Σελένα Εκδοτική. Αθήνα.
Faggin, G., Heinz, G., Monti, R., Pallucchini, A., Pallucchini, R. (1986α). Μουσείο ιστορίας της τέχνης, Βιέννη. Mandadori – Φυτράκη. Αθήνα.
Faggin, G., Heinz, G., Monti, R., Pallucchini, A., Pallucchini, R. (1986β). Μουσεία Βατικανού, Ρώμη. Mandadori – Φυτράκη. Αθήνα.
Fisogni, F. (2006). Rodin (Σ. Γιαννέτσου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Gibellini, C. (2006). Tiziano (Σ. Γιαννέτσου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Kutschbach, D. (2006). Kunst-Malbuch: Claude Monet. München: Prestel Verlag.
Lapenta, S. (2006). Cézanne (Ι. Κανσή, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Maffeis, R. (2006). Goya (Κ. Παλαιολόγος, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Marini, F. (2006). Caravaggio (Μ. Ιορδανίδου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Néret, G. (2004a). Νταλί (Φ. Γιοβάνογλου, Μετάφρ). Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα.
Néret, G. (2004b). Μιχαήλ Άγγελος (Π. Σωτήρης, Μετάφρ). Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα.
Osterwold, T. (2013). Pop art. Taschen. Cologne.
Papa, L. (2006). Miró (Δ. Παπαβασιλείου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Romano, E. (2006). Μουσεία του Κόσμου – Λούβρο - Παρίσι (Η. Παπαστεφάνου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή.
Swinglehurst, E. (1994α). Η ζωή και το έργο του Μποτιτσέλι (Γ. Θωμόπουλος, Μετάφρ.). Εκδόσεις Μίνωας. Αθήνα.
Swinglehurst, E. (1994β). Η ζωή και το έργο του Σεζάν (Ν. Ρώντα, Μετάφρ.). Εκδόσεις Μίνωας. Αθήνα.
Tazartes, M. (2006α). Giotto (Θ. Δημητροπούλου, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Tazartes, M. (2006β). El Greco (Σ. Γιαννέτσου, Μετάφρ.). Αθήνα: Η Καθημερινή.
Tazartes, M. (2007). Μουσείο ιστορίας της τέχνης: Βιέννη (Φ. Γαϊδατζή, Μετάφρ.). Η Καθημερινή. Αθήνα.
Tarabra, D. (2005). Μαδρίτη: Μουσείο Πράδο (Ν. Μαρκέτου, Μετάφρ.). Πήγασος. Αθήνα.
Vecchi, V. & Giudici, C. (2004). Children, Art, Artist. Reggio Emilia, Ligonchio: Reggio Children.
Wicke, R. & Rottmann, K. (2013). Musik und Kunst im Unterricht Deutsch als Fremdsprache: mit Kopiervorlangen. Cornelsen Schulverlage. Berlin.
Wölfflin, H. (2006). Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης (Φ. Κοκαβέσης, Μετάφρ.). Εκδόσεις Επίκεντρο. Αθήνα.
Zeidler, B. (2005). Μονέ (Χ. Μαλτέζου, Μετάφρ.). Εκδόσεις Ελευθερουδάκης. Αθήνα.
